Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал “Роеt Laureate” цолын учир

МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРГИЙН ДЭНЗЭН НОРГОЙ ХЭН БЭ?

Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал “Роеt Laureate” цолын учир

МЗЭ-ийн Уран зохиолын шүүмж судлалын төвийн
тэргүүн, хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/ Ү. Хүрэлбаатар

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Их спортын цаст их оргилыг “байлдан” эзэлж монголчуудаас анхны олимпийн их аварга хослон төрөв. Үндэсний хэмжээний энэ их баярын торгон эгшинг монгол хүн бүр амьсгал даран хүлээж ялалтын уухайг одот шөнийн оддын тоогоор орон даяар хурайлан угтсан нь тун саяхан. Энэхүү төрхөмдөө буцсан эмээс төрийн удирдагч хүртэл бүх нийтээр найрлан цэнгэсэн азтай тэр мөч нь ард түмний зүрх сэтгэл, зөн билгийн учрал байлаа.

Монголчуудын олз хийморийн үүц нээгджээ. Оюу толгой, Таван толгой үүц юугаа дэлгэж эртний монголчуудын газар усны нэршлийн утга учир тайлагдаж эхлэв. Тэд аль дивангарт хөрсөн дорхи алт эрдэнэсээ нээж үүцлэн хадгалж түүнээ нэршүүлэн тэмдэглэж хойч үедээ гэрээслэн үлдээжээ. Өвгөдийн маань ухааныг өнөөгийн дэлхийн техникийн дээд ололт дөнгөж тэмтрэх төдий болж байна. Их ард түмний оюуны их нууц далдын чанадад байдаг аж.

Монголын яруу найраг дэлхийд оюут толгойн оюуны үүцээ нээлээ. Нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн оюун тамга болсон монголын их утга зохиолын сүүн өрмийг дэлхийн яруу найрагчид “амсахын төдийд” дуу алдан гайхан шагширч байна. Тиймээс Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагналын нэг Роеt Laureate /поэт лаурет/ алтан титэмт цол хэргэм хүртэв. Хаан яруу найргийн хаан титэмт энэ шагнал бол Олимпийн аварга төрөх, Оюу толгой нээгдэхтэй агаар нэгэн монголчуудын аз хийморь түшсэн гэрэлт агшин юм.

Монголын яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн дэвжээнээс олон шагнал хүртсэн боловч Роеt Laureate цол нь тэр бүхнээс эрхэм дээд нь юм. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн шагнал авч л байдаг, түүний л нэгэн биз хэмээн “хэнэггүйтэн” өнгөрч боломгүй. Монголын зохиолч Нобелийн шагналын босгонд тулж ирснийг зарласан энэ эрхэм шагналыг АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр Унгар улсын Будапешт хотноо болсон Дэлхийн Яруу найрагчдын 29-р их хурлаас түүнд олгосон байна. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Маурис Янг, Дэд ерөнийлөгч Милан Рихтер, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жермэйн Дроогенброодт нарын гарын үсэг бүхий Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн диплом, лаврын навчин дүрс бэлгэдэл бүхий алтан титэм юуг өгүүлнэ вэ? Ер нь энэ Роеt Laureate цолын утга учир юусан билээ?

Яруу найраг бол хүн төрөлхтний оюун мандлын цэцгэн хур юм. Тиймээс эртний Грек, Ромоос эхлэн яруу найргийг язгууртан ихэс дээдсийн урлаг, бурхан тэнгэрийн адислал, бясалгал гэгээрлийн бичвэр, зарлиг номлолын шаштир хэмээн эрхэмлэн дээдлэн иржээ. Тухайлбал эртний Грект яруу найрагч, дайчин баатаруудыг адилтгаж Апполон бурханы ариун гэгээн адислал хүртээж байсан нь оюуны хийгээд биеийн хүчинг хэм тэгш үнэлж байсны жишээ нь навчин титэмт “лаурет” юм. Эдүгээ монголчууд бид ийм үнэлэмжид тулж ирлээ. Тэр нь яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёогийн хүртсэн Poet Laureate цолын хэрхэн хүлээн авахаас цаашдын жишиг тогтох нь тодорхой болж байна.

Роет Laureate шагналыг Английн хааны зарлигаар 1389 онд анх Ж. Чосерид навчин хэлбэрт хаан титэм, жилийн турш хэрэглэх дарсаар шагнажээ. Энэ нь Англичууд яруу найрагч Ж. Чосеридээ суут уран бүтээлч болохыг дэлхий даяар зарлан тунхагласан хэрэг байлаа. Чухамхүү ийм учир шалтгааны үүднээс Роет Laureate шагналыг хааны зарлигаар сонетийн эцэг хэмээгч суут яруу найрагч Ф. Петраркад олгожээ.

Монголчуудын эрхшээн эзэгнэж байсан 13-р зуунаас эхлэн Английн хааны ордонд “pоет laureate”-ийн албан ёсны ажлын танхим байсан төдийгүй хааны сангаас санхүүждэг байсан тухай мэдээ байна. Тэртээ 1488 оноос Оксфордын их сургууль, 1490 оноос Кембрежийн их сургуулиас “pоет laureate” цолд нэр дэвшүүлэн олгож эхэлжээ.
1937 оноос “АНУ pоет laureate” цол хэргэмийг бий болгон Конгрессийн номын сангийн яруу найргийн зөвлөлөөс эрхлэн олгож эхэлсэн байна. АНУ-ын энэхүү эрхэм шагналыг гайхамшигт яруу найрагч Роберт Фрост, Аллен Тате, Элизабет Вышол, Даниед Хофман, Йосиф Бродский, Билл Коллинз, Доналд Халл Кае Райн нарын 17 яруу найрагч хүртжээ. “АНУ-ын pоет laureate”-ийн тэтгэлэг нь 35000 ам доллар байдаг аж. АНУ, Канад, Шотланд, Шинэ Зеланд, Норвеги зэрэг олон орнууд “pоет laureate” цолыг үндэсний номын сан, вангийн сан, Засгийн газраас санхүүжүүлж цалин хангамж, эрх ямбаар хангадаг байна.

АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академи, түүний ивээл дор зохион байгуулдаг Дэлхийн яруу найргийн их хурал 1969 оноос Роеt Laureate цолыг алтан титэмийн хамт олгодог болжээ. Энэхүү шагналыг АНУ-ын Роберт Пэнн Баррен, Сенегалын Леофолд Седар Сенгхор, Мехсикийн Маниуэл Марнинез Лэвия, Энэтхэгийг М. Карунандхи нарын хэдхэн яруу найрагч хүртээд байгаа бөгөөд тэрхүү нэрсийн жагсаалт Монголын Гомбожавын Мэнд-Ооёогоор үргэлжилж байна. Дэлхийн яруу найргийн өндөр хүндэтгэл, дээд жишиг болсон энэхүү эрхэм дээд шагналыг Монгол хүн анх удаа хүртэж буй нь монголын их утга зохиолын тэмдэглэлт онцгой үйл явдлын нэгэн болж байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо урт замыг туулан байж энэхүү дэлхийн яруу найргийн өндөрлөгт хүрч ирэв. Г. Мэнд-Ооёо 2001 онд Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн байнгын гишүүнээр элсчээ. Түүнд 2002 онд Румыний Яаси хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXII их хурлаар утга зохиолын доктор цол олгосон байна. 2001 онд Хятадын Дайлянь хотод болсон Олон Улсын Яруу найргийн ПЕН клубийн шагнал, Олон Улсын Яруу найргийн орчуулга, судлалын төвөөс 2002 оны хамгийн шилдэг яруу найрагч өргөмжлөл, 2003 онд АНУ-ын Соёлын нэгдсэн чуулганаас Олон улсын Энхтайвны шагнал, 2004 онд Кембрижийн Олон улсын Намтар судлалын төвөөс оны зохиолчоор тодруулсан байна.
Г.Мэнд-Ооёо 2005 онд АНУ-ын Лос Анжелос хотод Дэлхийн Яруу найрагчдын дунд зарласан “Бурханы хайр” сэдэвтэй яруу найргийн уралдаанд “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандах цагт” шүлгээрээ тэргүүн байрын шагнал хүртжээ. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн “Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх” алтан медалийг 2005 онд Лос Анжелост түүнд гардуулсан бол 2006 онд Дэлхийн урлаг соёлын Академийн “Алтан алх” шагнал, Солонгосын Ханчон Соёлын Академийн соёлын шагнал, Грекийн Зохиолчдын Олон Улсын Нийгэмлэгийн шагнал, Энэтхэг дэх Олон улсын Яруу найргийн Академийн шагнал, Дэлхийн Энх тайвны утга зохиолын академийн алтан медаль, 2007 онд Сокагийн их сургуулийн хүндэт шагнал (Япон), XXI зууны олон улсын яруу найргийн форумын дээд шагнал алтан медаль (Тайвань) тус тус олгосон байна.
Ийм урт зам туулсны эцэст Г. Мэнд-Ооёо хэдхэн хоногийн өмнө Унгарын нийслэл Будапешт хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXIX их хурлын нээлтийн ёслол дээр Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн дээд шагнал “Poet Laureate” эрхэм цол, алтан титмийг хүртлээ.

Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн бүтээлийн үнэ цэнийг дэлхийн яруу найргийн нэрт зүтгэлтнүүд олон талаас нь үнэлэн дүгнэж байна. Дэлхийн энх тайвны нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч, төгс гэгээрсэн бясалгагч Шри Чинмой “Мэнд-Ооёо бол үнэхээрийн оюун санааны зөнч-найрагч юм. Түүний тарнилаг шүлгүүд нь мөнхийн цаглашгүй сэтгэл зүрх рүү уншигчдыг шуурхай зөөвөрлөдөг” гэсэн бол Японы нэрт яруу найрагч, соёл, нийгмийн зүтгэлтэн, сэтгэгч Сока Гайкай Интернешнлийн Ерөнхийлөгч Икеда Дайсаку “Миний бие таны гэгээлэг сайхан сэтгэлтэй танилцаад гүнзгий сэтгэгдэл төрлөө… Хүний сэтгэлийг хязгааргүй дэлгэрүүлэх яруу найргийн дахин сэтгэлт бол хүний дахин сэргэлт юм. Түүний төлөө яруу найрагчид босох ёстой” гэсэн байна. Олон улсын Яруу найрагчдын Тив хоорондын Нийгэмлэгийн Ерөнхийлөгч, Дэлхийн Яруу найрагчдын Их хурлыг үндэслэгч Кришна Ширнавас “Таны дур булаам шүлгүүд миний сонирхлыг татлаа. Таны Чам руу би явж байна шүлэг мянганы шүлэг болжээ” гэсэн бол АНУ-ын яруу найрагч, Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн хүндэт Ерөнхийлөгч Росемари С. Вилкинсон “Г. Мэнд-Ооёогийн “Нүүдэлчин одны үлгэр” хэмээх өөдрөг сэтгэл санаагаар дүүрэн, өрөвдөн хайрламаар нэгэн номыг уншлаа. Монгол хэмээх нээгдээгүй хосгүй ертөнц, маш удаан хугацаагаар нууцлаг далд байв. Энэ зохиол бидний мэдрэмжийг хурцалж, сэтгэл догдлуулж…биднийг агуулгандаа тэврэн багтааж, сэтгэлдээ адислаж байна” гэсэн бол Энэтхэгийн яруу найрагч Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Ж. Мохан “Түүний шүлгүүд үнэхээрийн сэтгэл хөдөлгөм. Эмерсоны хэлсэн шиг энэ найрагч үнэхээрийн гайхамшигт найрагч. Тэрээр үнэхээр гайхалтай, тайлагдашгүй” хэмээн дуу алдсан байна. АНУ-ын яруу найрагч Жой Райны Кинг “Г. Мэнд-Ооёо уншигчдыг өөртөө татах увидастай найрагч бөгөөд туурвил нь уншигчдад зохиолынхоо ертөнцөд орших хүслэнгийн өглөгийг түгээж, яруу найргийн оршихуйд нь дэлхий ертөнц илүү гэрэл гэгээтэй сайхан болж харагдаж байна” гэсэн бол Тайванийн яруу найрагч Имре Цолдос “Таны шүлгүүдийг уншаад надад өөрийн эрхгүй Унгарчуудад Петөөфи Шаандор ямар нөлөөтэй шиг та Монголчуудын хувьд тийм чухал хэмээх сэтгэгдэл төрсөн” гэсэн бол Белги Улсын Louvain Их сургуулийн доктор Ши Чаоин “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүдийн түүврийг уншиж дуусахад миний сэтгэлд хамгийн түрүүнд буусан зүйл бол ХХ зууны нэрт философич Мартин Хэйдгэрийн алдарт бүтээл болох “Ойн харгуй зам” /Holz wege/-ын нэгэн үг байлаа. Тэрбээр “Энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам ямар үүрэгтэй вэ?” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн түүврийн эхний шүлэг болох “Нээхийн утгын хэлхээ” шүлгийг уншаад яруу найрагч бидэд өнөөдрийн энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам юу хийж чадах талаар нэгийг бодогдуулам санаа олж авлаа” гэсэн бол Японы яруу найрагч Кае Морий “Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргаас өнөө үеийн Японд бүдгэрсэн энэрэнгүй зөөлөн урин дулаан сэтгэл халуун бүлээн илч гэгээг мэдрэв” гэжээ.
Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн тухай гадаадын эрдэмтэд, уран бүтээлчид ийнхүү бахархан бичиж байхад монголын уран бүтээлчид түүнийг нүүдэлчдийн яруу найргийн шилдэг төлөөлөгч хэмээн тодорхойлж байлаа. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн соёрхолт Ш. Сүрэнжав “Г. Мэнд-Ооёо байгалийн хөг дуурьсал шингэсэн зөөлөн аялгуут хүн-ятга” гэсэн бол Төрийн шагналт яруу найрагч О. Дашбалбар “Г. Мэнд-Ооёо сэтгэлийн байгалийг бидний үеийнхэнд эхэлж нээснийг мартах учиргүй…Хүн ард зөвхөн бухимдлаа илэрхийлэн тайтгарах бус, гүн ухаанаар тайтгарах, яруу сайхнаар сэтгэхийг эрмэлзэх болно. Тэр цагт Нямсүрэн, Мэнд-Ооёогийн яруу найраг үнэд орж Ахматова, Фет, Явуухулан, Тютчев шиг бусдын сэтгэлийг эзэмдэх болно” гэжээ. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт зохиолч С. Эрдэнэ “Г. Мэнд-Ооёогийн “Алтан овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантеист ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ” гэсэн бол Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор, нэрт зохиолч Д. Урианхай “Г. Мэнд-Ооёогийн бэлгэ билгүүний хэвд цутгагдсан сэтгэхүйн гольдрол, урлах, найруулах авьяас нь монгол мэргэдийн сонгодог бичгийн хэлний гайхамшигт өвөөс хөхсөн шим шүүсээс эх ундрагатай нь харагдах ч тэрээр өөрөө өнөөдөр эртний мэргэд тэдэнтэй эн зэрэгцэн уншигдах, түүхийн хойтод, эсэргэн цагийн номын хайвуудад өв уламжлал болж дамжих түвшинд монгол хэлээр дуун өгүүлэх эрдэмд боловсорсон нь монголын ахмад, залуу аль аль үеийн зохиолчдыг ихэд баярлуулах боллоо” гэжээ. Нэрт нийтлэлч Ш. Цэрэнпил “Г. Мэнд-Ооёо бол нийтлэлийн төрөл зүйл, өөр бусад загварт баригддаггүй, өөрийн зоргоор яруу тунгалаг болоод өрнүүн эрчлэг хүүрнэдэг өндөрт гарсан уран бүтээлч юм” гэсэн бол яруу найрагч Ж. Болд-Эрдэнэ “Алтан Овоо” нэртэй хөлгөн судар нь Монголын яруу найрагт шинэчлэл болсон” гэсэн байна. Төрийн шагналт Д. Төрбат “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүд гол мөрөн намуухан урсаж буй мэт ихэмсэг атлаа дөлгөөн. Өнгөндөө тайван хэдий ч гүндээ шатаж буй мэт санагддаг. Ер нь яруу найрагч өөрөө ч тийм юм” гэсэн бол яруу найрагч Ш. Уянга “Алтан Одоо” үнэхээр гэрэлт номуудын нэг мөн болжээ…Гэрэлт номыг гагцхүү гэрэлт хүн бүтээмой” гэсэн байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ц. Дашдондов Төр түмэн нүдтэй нь үнэн юм бол Г. Мэнд-Ооёог дутуу бус гүйцэд үнэлэх цаг нь болсондог. Түүнд Төрийн шагнал ч юм уу, Ардын уран зохиолч цол олгоход хүмүүс гайхахаасаа илүү зүй ёсны хэмээн үзэж баярлах байлгүй. Ер нь бид үнэлэхээ үнэлж, хүндэтгэхээ хүндэтгэж баймаар юм даа. Рашааныг мэдэхгүй ус хэмээн тургиж, алтыг танихгүй гууль хэмээн шидэхгүй байя” гэж саявтархан бичсэндээ миний бие санал нэг байна.

Гадаад дотоодын эрдэмтэн мэргэдийн үнэлэлт цэгнэлтээс үзэхэд монголын яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал “Роет Laureate” цол хэргэм хүртээсэн нь нүдээ олсон хүндэтгэл мөн болохыг бэлхнээ нотолж байна. Түүний яруу найраг нь монголчуудын үе үеийн яруу найрагчдын туурвин бүтээсэн нүүдэлчин соёл иргэншлийн язгуур найргийн энэ цагийн алтан залгамж мөн бөгөөд дэлхийн яруу найрагт түрэн орж ирж буй монголчуудын зөн билэг, зөөлөн эгшгийн дуулал юм.

Ерөөс Г. Мэнд-Ооёогийн туурвил зүй, яруу найргийн язгуур санаа нь энгийн бөгөөд “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” хэмээн номынх нь нэр юм. Газар тэнгэрийн савслага, хүн байгалийн шүтэлцэл, зөн билгийн мэдрэмж, дотоод сэтгэлийн зөөлөн ай нь түүний оюун санааны “Алтан Овоо” бөгөөд бүхэлдээ нүүдэлчний найраг, номадизмын дуулал билээ. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн сэдэв нь нүүдэлчин монголын ахуй байдал, сэтгэлгээ нь тэнгэрийн дуудлага, бичлэг нь монгол босоо бичгийн зөөлөн аялгуу бөгөөд яруу найргийн шидэт долгион ийнхүү дэлхийн түвшинд үнэлэгдэж байна.

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Дэлхийн их утга зохиолын цаст ноён оргил өөд монгол шүлэг, монгол шүлэгч ийнхүү мацаж эхэллээ. “Шүлэг минь хүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэж дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан ямар зөнч мэргэнээр хэлсэн юм бэ. Эдүгээ түүний унаган шавь Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн дээвэр болсон цаст Гимлайн зулайд тулж очсон мэт санагдана. Монгол угсаат Дэнзэн Норгойн зулайг нь анх мялаасан тэнгэрлэг их уулс мэт хүн төрөлхтний оюун санааны их оргилд монголын их хөлгөн судар – нүүдэлчний яруу найраг залрах цаг айсуй. Монголын яруу найргийн Дэнзэн Норгой хэн бэ ?

"Зууны мэдээ" 2009.10.27
№251 /3323/

Цааш унших...

Хайрын бурхан

Би чамайг хайрлаж харамлаж
Бие сэтгэлээ чамдаа зориулж
Гэнэ залуу насаа намрын навчис шиг гээчихээд
Гэгээн хүслэн цаламдуулж явандаа

Хайрын бурхан чи минь хаана байна
Хариулж надад хэлээд өгөөч

Олноос чамайг онцолж дурлаад
Онгон сэтгэлээ чамдаа илгээж
Дуутайхан насаа дугтуйтай захидал мэт гээчихээд
Дурлалын мананд төөрч л яван даа

Хайрын бурхан чи минь хаана байна
Хариулж надад хэлээд өгөөч

Бүтэн шөнө нойроо хагасалж
Бүсгүй заяа чамдаа залбирч
Өглөөний нар шиг ганцхан хайр дурлалаа шүтээд
Өөдрөг мөрөөдлөөр дуулж явна даа

Хайрын бурхан чи минь хаана байна
Хариулж надад хэлээд өгөөч

Энэхэн миний домгийг
Минь сонсож соёрхоно уу

Үг: Ү.Хүрэлбаатар
Ая: Д.Өлзийн-Орших
Дуучин: Б.Сарантуяа

Цааш унших...

Дэргэд минь байж

Уучил намайг, чиний сэтгэл
Навч биш цэцэг нь байж дээ чи минь
Алагхан цэцэгсийн хүрээлэн дунд
Амраг минь, чи байсныг мэдсэнгүй таньсангүй ээ
Халуухан байж дээ чи минь
Хавар нь биш намар нь байж дээ чи минь
Хайрын цэцэгсийн хүрээлэн дунд
Хайрт минь чи байсныг мэдсэнгүй ээ

Дэргэд минь байж хайр минь
Дэндүү ойрхон байж чи минь
Хажууд минь байж хайр минь
Чи минь, хайр минь чи минь намайг уучил
Дэргэд минь байж хайр минь
Дэндүү ойрхон байж чи минь
Хажууд минь байж хайр минь
Энэ олон жилүүдэд чамайгаа би таньсангүй, мэдсэнгүй

Уучил намайг, чиний сэтгэл
Урсгал биш, ундарга нь байж дээ чи минь
Өнгийн цэцгийн хүрээлэн дундаас
Өчнөөн жил чамайгаа би таньсангүй

Дэргэд минь байж хайр минь
Дэндүү ойрхон байж чи минь
Хажууд минь байж хайр минь
Чи минь, хайр минь, чи минь намайгаа уучил
Дэргэд минь байж хайр минь
Дэндүү ойрхон байж чи минь
Хажууд минь байж хайр минь
Энэ олон жилүүдэд чамайгаа би таньсангүй мэдсэнгүй


Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Ч. Чулуунбат
Дуучин Ч. Чулуунбат
2002.10.26. 23 цаг 18 минут

Цааш унших...

Догь байгаа биз

Чи минь наашаа ирж яваа би мэдэж байна
Чин сэтгэлээсээ яарч яваа би итгэж байна
Аниргүйн дунд ганцаараа чи минь алхаж яваа
Амрагийн дуу аяланхан гүйж яваа би мэдэж байна

Тиймээ, би өнөөдөр болзоотой байгаа
Тэгэлгүй дээ, бас догь байгаа биз

Хайрт минь наашаа ирж яваа би мэдэж байна
Халуун сэтгэлээсээ яарч яваа би итгэж байна
Хавирган сарын нумартал чи минь харуулдан яваа
Хайрын дуу аяланхан гүйж яваа би мэдэж байна

Тиймээ, би өнөөдөр болзоотой байгаа
Тэгэлгүй дээ, бас догь байгаа биз

Тэр минь наашаа ирж яваа би мэдэж байна
Тэнгэрийн дор яарч яваа би итгэж байна
Сэтгэлийн уянга цацруулан чи минь эгшиглэж яваа
Сэргэлэн нүдээ тормолзуулан исгэрч яваа би мэдэж байна

Тиймээ, би өнөөдөр болзоотой байгаа
Тэгэлгүй дээ, бас догь байгаа биз

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Г. Жаргалсайхан
Дуучин Т. Ариунаа


2002.05.30 17 цаг 25 минут
Нью-Йорк хот. Манхайтен дүүрэг.
Зүүн 88-р гудамж. 205-р байр.
11-ийн “ж” тоот хаалга

Цааш унших...

Чи миний амьдрал

Өчнөөн жил ханилсан ч
Өчигдрийн бороо шиг шинэхэн
Өнгө тунамал зүрхэн, хайр минь
Үлгэрийн цэцгэн шивнээ
Үнэнч миний амраг
Үзэсгэлэнт чи миний, хайрын домог
Хайрын алтан завъяа
Хань минь чи наддаа ганцхан
Үдлээд буух энэхэн орчлонд
Үрийн тэнгэртэй хайрын домог
Чи миний амьдралын минь баяр жаргал

Чи миний хайр, ертөнцийг харах гэгээн мэлмий
Би чиний, амьдралд тэмүүлсэн зүрхний уянга
Бидэн хоёрын хайр, ханьсахын жаргал амьд домог
Бие биедээ ууссан, өглөөний шүүдрийн мөнгөн дусал

Олон жил ханилсан ч
Оройн болзоо шиг шинэхэн
Омог бардам зүрхэн, хайр минь
Онгодын минь ундарга
Огторгуйн солонго
Орчлонд чи миний, хайрын оргил
Хорвоогийн ховорхон заяа
Хонгор минь чи наддаа ганцхан
Шүүдрийн дусал, ариухан чи минь
Шүтээн бүхний хайрын оргил
Чи миний амьдралын минь гэгээн гуниг

Чи миний хайр, ертөнцийг тольдох гэгээн мэлмий
Би чиний, амьдралд тэмүүлсэн зүрхний чинь уянга
Бидэн хоёрын хайр, ханьсахын жаргал амьд домог
Бие биедээ ууссан, өглөөний шүүдрийн мөнгөн дусал

Насаараа ханилсан ч
Намрын сар шиг шинэхэн
Намуун уянга зүрхэн, хайр минь
Алхам ч холдохын зайгүй
Аз жаргалын шувуухай
Амраг чи миний, тэнгэрийн сахиус
Гэрийн минь бүтэн заяа
Гэгээн чи минь, наддаа ганцхан
Зүрхэнд шингэсэн дурлалын бурхан
Зөөлөн тэврэх чиний минь үнсэлт
Чи миний амьдралын минь хайрын шүтээн

Чи миний хайр, ертөнцийг тольдох гэгээн мэлмий
Би чиний, амьдралд тэмүүлсэн зүрхний чинь уянга
Бидэн хоёрын хайр, ханьсахын жаргал амьд домог
Бие биедээ ууссан, өглөөний шүүдрийн мөнгөн дусал


Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Ч. Чулуунбат
Дуучин Т. Ариунаа

2003.03.19. 20 цаг 15 минут Чукагийн гэрт.

Цааш унших...

Гар утас ертөнцийг атгуулна

Миний гар утсаар
Мессеж зөндөө ирдэг
Заримдаа залхуу хүрээд
Уншиж ч амжилгүй устгачихдаг
Харин тэгтэл ойрын үед
Хаанаас ч юм, хэнээс ч юм нэгнээс
Хайрын үгтэй мессеж
Хагацаж салахаа болилоо

Гар утас амраг сэтгэлийн болзоо болж
Хайр сэтгэлийг минь авчирсан
Хайрын минь алтан зууч

Миний гар утсаар
Мессеж зөндөө ирдэг
Заримдаа залхуу хүрээд
Уншихгүй арилгадаг
Харин тэгтэл ойрын үед
Хаанаас ч юм, хэнээс ч юм нэгнээс
Хайрын үгтэй мессеж
Хагацаж салахаа болилоо
Чиний гар утас руу
Зүрхний зураг явууллаа
Хайрын үгсээ чамруу илгээе
Хариу надад бичээч

Гар утас хайр сэтгэлийн гүүр болж
Гар утас хаана ч явсан солонго шиг дагана
Гар утастай байхад ганцаардахгүй
Гар утас миний гарт ертөнцийг атгуулна

Миний гар утас руу
Хүмүүс зөндөө ярьдаг
Харин чамтай ярихад
Хамгаас илүү жаргалтай
Чамайг ярихгүй зөндөө удахаар
Чамайг үгүйлэн гар утастайгаа ярина
Гар утас амраг сэтгэлийн болзоо болж
Хайр сэтгэлийг минь авчилсан
Хайрын минь зууч

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Д.Болд
Дуучин Камертон
Цааш унших...

Би монгол хүн

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Л. Балхжав
Дуучин Камертон

Би монгол хүн

Хөх тэнгэрийн дуудлага
Хөх толботой төрсөн - би монгол хүн
Уртын дууны уянгалаг шуранхайд нь
Уярч мэлмэрдэг уяхан - би монгол хүн

Аргалын цэнхэрхэн талдаа
Адуунд эрэмгий өссөн - би монгол хүн
Наадмын торгон дэвжээнд
Наран мэт баясдаг – би монгол хүн

Эх орон газар нутаг таныгаа
Ээж аавтайгаа зүйрлэдэг – би монгол хүн
Азийн элгэнд нүүдэлчин удмынхан би
Ариухан тэр ард түмнийг монгол гэдэг юм
Би тэнгэрлэг монголчууд

Энгэр цагаан үүлний нүүдэл шиг
Эрх дураараа жаргасан - би монгол хүн
Эсгий цагаан монгол гэртээ
Эрхлэж торнин өссөн - би монгол хүн
Мөнх тэнгэрийн зарилгатай монголчууд
Мөрөөдөл дүүрэн заяатай монголчууд

Азийн элгэнд нүүдэлчин удмынхан би
Ариухан тэр ард түмнийг монгол гэдэг юм
Би тэнгэрлэг монголчууд

2002.08.20. 20 цаг 00 минут

Цааш унших...

Нарны хаан хүүхэд

Нарны гэрэл хүүхэд насыг цэцэг шигээ хайрлая
Наашлах цагийн замыг товчлон цэнгэлийн дуугаа өргөе
Газрын хаан хүүхдийн хүслийг гал шигээ дээдлэе
Хүний орчлон жаргалын булаг хүүхэд насаа хайрлая

Мянга мянган жил жилийн хүүхдийн мөрөөдлийг
Манай гаригийн хүүхэд бүхэн түрэн дуулж байна
Даян дэлхийн хүмүүсээ хүүхдийн сайн сайхны төлөө
Замбуулин хорвоог уяртал За гэж хэлцгээе
Газар дэлхийн хүмүүс ээ хүүхдийн сайн сайхны төлөө
Гар гараасаа барилцан За гэж хэлцгээе

Ариухнаас ариун хүүхэд чамайгаа алгаа тосон хайрлая
Айсуй цагийн тэнгэрт залбирч ардын дуугаа өргөе
Дэлхийн хаан хүүхдийн хүслийг дээдэс шигээ хүндлэе
Хүний орчлон жаргалын булаг хүүхэд насаа хайрлая

Мянга мянган жил жилийн хүүхдийн мөрөөдлийг
Манай гаригийн хүүхэд бүхэн түрэн дуулж байна
Даян дэлхийн хүмүүс ээ хүүхдийн сайн сайхны төлөө
Замбуулин хорвоог уяртал За гэж хэлцгээе
Газар дэлхийн хүмүүс ээ хүүхдийн сайн сайхны төлөө
Гар гараасаа барилцан За гэж хэлцгээе

Өдлөн нисэх хүслийн шувуухайг өглөө шигээ хайрлая
Ирэх цагийн аясыг зөгнөн итгэлийн дуугаа өргөе
Нарны хаан хүүхдийн хүслийг нандигнан дээдлэе
Хүний орчлон жаргалын булаг хүүхэд насаа хайрлая

Мянга мянган жил жилийн хүүхдийн мөрөөдлийг
Манай гаригийн хүүхэд бүхэн түрэн дуулж байна
Даян дэлхийн хүмүүс ээ хүүхдийн сайн сайхны төлөө
Замбуулин хорвоог уяртал За гэж хэлцгээе
Газар дэлхийн хүмүүс ээ хүүхдийн сайн сайхны төлөө
Гар гараасаа барилцан За гэж хэлцгээе

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Л. Балхжав
Дуучин Т.Ариунаа
2001.08.09. 01 цаг 03 минут
Цааш унших...

Эрх саран


Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Л. Балхжав
Дуучин С.Сэрчмаа

ЭРХ САРАН

Оддын дунд зугаалах эрх саран
Орой бүр хайрын үлгэр ярина
Ханашгүй тэр үлгэрийн
Хан хүүг би зүүдэлнэ
Яг дэргэд минь байгаа юм шиг
Ялгуун саран эрхэлнэ

Үйтэн хуар шиг толбот эрх саран
Үдэш бүхэн чиний тухай ярина
Зүйрлэшгүй тэр жаргалын
Зөн совингийн аялгуу
Дэргэд минь байгаа юм шиг
Тэргэл саран эрхэлнэ

Хайрт минь тэр сарыг хар даа
Хайрын тэргэл сартай ярь даа
Дулаан уруул шиг дурлалын саран
Дунд минь наадна
Дуу шиг энэ их хорвоод
Эрх саран эрхэлнэ ээ

Бодлыг минь аргадах ухаант эрх саран
Болор жүнз мэт дарсны тухай дуулна
Хайрын тэр дарсны
Халуун илч зүрхэнд цутгана
Миний саран хүлэг
Сэтгэлийг минь илчлэнэ

Хайрт минь тэр сарыг хар даа
Хайрын тэргэл сартай ярь даа
Дулаан уруул шиг дурлалын саран
Дунд минь наадна
Дуу шиг энэ их хорвоод
Эрх саран эрхэлнэ ээ

2001. 08. 13.

Цааш унших...

Миний хайртын төрсөн өдөр

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Л. Балхжав
Дуучин Чинбат

МИНИЙ ХАЙРТЫН ТӨРСӨН ӨДӨР

Намуун аялгуут цэцгийн тухай дуугаа чамдаа би дуулна аа
Надтай учрах гэж чи минь төрсөн
Хаврын яргуй цэнхэртэн дэлгэрэх тэр цагаар би
Ханашгүй жаргалаа зүүдэллээ
Чандын холоос хайрын тухай дуугаа чамдаа би дуулна аа
Чамтай учрах гэж би ирсэн
Бүлээн уруулаас дурлалын үгийг сонсох тэр цагаар би
Бүхнийг мартан чамайгаа зүүдэллээ

Миний хайртын төрсөн өдөр
Мянган сарнай цэцэг дэлгэрнэ ээ
Миний хайртын мэндэлсэн өдөр
Хайрын бороо сэтгэлд шивэрнэ ээ

Тэнгэрт түгэх оддын тухай дуугаа чамдаа би дуулна аа
Тэврэлдэн учрах гэж гэж чи минь төрсөн
Тэргэл сартай алтан наран ихэрлэх тэр цагаар би
Тэнүүн жаргалаа би зүүдэллээ
Ятгын эгшиг хайрын тухай дуугаа чамдаа би дуулна аа
Янагхан чамайгаа гэж би ирсэн
Ялгуун талын усан зэрэглээ үелзэх тэр цагаар би
Ялдам сайхан чамайгаа зүүдэллээ

Миний хайртын төрсөн өдөр
Зуу зуун солонго зэрэг солонгорно оо
Миний хайртын мэндэлсэн өдөр
Зуны бороо сэтгэлд шивэрнэ ээ

Насны заяа ханийн тухай дуугаа чамдаа би дуулна аа
Намайг уяраах гэж чи минь төрсөн
Үүрийн гэгээ манхайн цайх тэр цагаар би
Үгүйлэхийн жаргалаа зүүдэллээ

Дуулаад дуусашгүй дурлалын тухай дуугаа чамдаа дуулна
Дурлаж дурлуулах гэж чи минь ирсэн
Учрах л гэж чамтайгаа учирсан тэр цагаар би
Ухаангүй хайртай гэж чамайгаа зүүдэллээ

Миний хайртын төрсөн өдөр
Гайхамшигт аялгуу эгшиглэнэ ээ
Миний хайртын мэндэлсэн өдөр
Ганцхан чамдаа хайраа шивнэнэ ээ
Миний хайртын мэндэлсэн өдөр
Мянган сарнай цэцэг дэлгэрнэ ээ
Миний хайртын төрсөн өдөр
Ганцхан чамдаа хайраа шивнэнэ ээ
Ү. Хүрэлбаатар
2001. 05. 07. 23 цаг 15 минут. Л. Балхжавын гэрт.


Цааш унших...

Би хэнтэй ч учирч болох байсан

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Н.Халиун
Дуучин Камертон

Би хэнтэй ч учирч болох байсан

Би хэнтэй ч учирч болноо
Гэвч чамтай л анх танилцсан
Бие биенээ бурхан мэт хайрласан
Гэгээн хайр л тэр байсан
Би чамд хайртай гэж анх тэвэрсэн
Бид хоёр тэр үгээ сэтгэлээсээ хэлсэн
Орчлон хагарсан ч бид хоёр хагацахгүй
Оройжин бид ингэж ярьсан

Шөний саран бид хоёрыг гэрэлтүүлнэ
Шөнийн одод бид хоёрыг шивнэлдэнэ
Сэвшээх салхи бид хоёрыг үнсэнэ
Сэрүүн зүүд байж дээ энэ учрал

Нэг л мэдхэд хоёр тийшээ ниссэн
Нэвсийгээд энэ дэлхий үлдсэн
Аяны зам дэндүү олон салаатайг
Амьдралд хөл тавиад мэдсэн
Салж нийлдэг хорвоо ийм л байдаг
Санаагаар болдогүй амьдрал тийм л байдаг
Хайрын орчлонд авах гээх юм зөндөө ч
Анхны хайраа насан туршдаа хайрлана

Шөний саран бид хоёрыг гэрэлтүүлнэ
Шөнийн одод бид хоёрыг шивнэлдэнэ
Сэвшээх салхи бид хоёрыг үнсэнэ
Сэрүүн зүүд байж дээ энэ учрал

Инээх уйлахын завсар
Ирээд буцсан анхны минь хайр
Нэг л мэдэхэд хоёр тийшээ ниссэн
Нэвсийгээд энэ дэлхий үлдсэн

Шөний саран бид хоёрыг гэрэлтүүлнэ
Шөнийн одод бид хоёрыг шивнэлдэнэ
Сэвшээх салхи бид хоёрыг үнсэнэ
Сэрүүн зүүд байж дээ энэ учрал
Сэрүүн зүүд байж дээ энэ учрал
2000 он

Цааш унших...

Шивнэх үгс

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Б.Эрдэнэбат
Дуучин Камертон

Шивнэх үгс

Өдөржин хамтдаа зугаалсан өдрийн наран минь
Өглөө болтол хүлээгээч
Оройжин цугтаа зугаалсан хайрын тэнгэр минь
Од гийхэд зүүдэнд уулзъя

Салхи нь саатам намуухан дөлгөөн үдэш минь
Саран шингэтэл хүлээгээч
Сар жилээр бодогдох түүний минь царай
Сайхан нь үргэлж тодроод байх юм

Зүрхийг минь эзэмдсэн хайрт минь
Зэргэлээ мэт битгий замхраач
Бодлыг минь эзэмдсэн хайрт минь
Биенд минь үүрд шингэн уусаач

Шөжингөө хамтдаа зугаалсан үүрийн цолмон минь
Шивнэх үгийг минь сонсооч
Насаараа хамтдаа аялах орчлон дэлхий минь
Надтай бодлыг минь хуваалцаач

Өдөржин хамтдаа зугаалсан өдрийн наран минь
Өглөө болтол хүлээгээч
Оройжин цугтаа зугаалсан хайрын тэнгэр минь
Од гийхэд зүүдэнд уулзъя

Зүрхийг минь эзэмдсэн хайрт минь
Зэргэлээ мэт битгий замхраач
Бодлыг минь эзэмдсэн хайрт минь
Биенд минь үүрд шингэн уусаач

Хэлээч хайрт минь хэлээч
Хэн нэгнийх биш зөвхөн чинийх гэж хэлээч
Хайрт минь зөвхөн чинийх гэж шивнээч наддаа
Биенд минь шингэн уусаач

Зүрхийг минь эзэмдсэн хайрт минь
Зэргэлээ мэт битгий замхраач
Бодлыг минь эзэмдсэн хайрт минь
Биенд минь үүрд шингэн уусаач
2000 он

Цааш унших...

Дөрвөн цагийн зурлага

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Л. Балхжав
Дуучин Камертон

ДӨРВӨН ЦАГИЙН ЗУРЛАГА

Алсын уулс цэнхэртэн униартахад
Аягатай тарагнаас яргуй үнэртэнэ
Аялгуут дуу сэтгэлд минь нялхрахад
Ангир уурагандаа янзага тэмүүлнэ

Хурдан морины уяа сойлго таарахад
Хулан тахийн шинж нь бүрдэнэ
Хулсан хусуур сувдран хөлрөхөд
Хултай айрганд уруул чимчигнэнэ

Ай хавар, зуны улирал минь
Алтан нарны бичээс билээ
Тэнгэр шүтсэн монгол түмний минь
Тэгш дөрвөн зурлага билээ

Хүүхэд залуус эрдмийн аянд мордоход
Хүн бүрийн сэтгэл дүүрэн
Намар цагийн салхин зөөлөн үлээж
Намайг чамайг даллах шиг санагдана

Ай намрын сайхан улирал минь
Алтан нарны бичээс билээ
Тэнгэр шүтсэн монгол түмний минь
Тэгш дөрвөн зурлага билээ

Үлэмж ариун цагаан цасан ширхэг
Үлээх салхи түүх хүүрнэнэ
Хүйтний эрч чангарах тусам
Хөх чонын жавхаа нэмэгдэнэ

Ай өвлийн сайхан улирал минь
Алтан нарны бичээс билээ
Тэнгэр шүтсэн монгол түмний минь
Тэгш дөрвөн зурлага билээ
2000 он

Цааш унших...

Надруу яриач

Чамайг ярих болов уу гэж
Цаг харан удаан хүлээлээ
Үнэнч сэтгэлийг минь шалгах гэсэн мэт чи минь
Үдшийн бүрий үүрийн гэгээ намайг нөмөрлөө

Чамайг ярих болов уу гэж
Утас чагна удаан хүлээлээ
Чанд холын одод гүн тод гялалзаад
Уйтгар гунигийг минь баяр жаргалтай тэцүүлж
Амьдрал хайрыг минь хуваалцаач
Өдийд чи минь хаана явна
Өдрийн бодол шөнийн зүүд минь
Өр зүрхэнд чинь миний зай байна уу үгүй юу
Өлгийн дуу шиг орчино уу үгүй юу
Чамайг ирэх болов уу гэж
Хаалга чагнан шөнөжин харуулдлаа
Үүрийн гэгээ манхайн цайж
Үгүйлэх сэтгэлийн хэцүүг
Үүрийн гэгээтэй хамт би чинь ухаарлаа
Хувь заяг минь хуваалцаач

Чамайг ярих болов уу гэж
Утас чагна удаан хүлээлээ
Чанд холын одод гүн тод гялалзаад
Уйтгар гунигийг минь баяр жаргалтай тэцүүлж
Амьдрал хайрыг минь хуваалцаач

Өдийд чи минь хаана явна
Өдрийн бодол шөнийн зүүд минь
Өр зүрхэнд чинь миний зай байна уу үгүй юу
Өлгийн дуу шиг орчино уу үгүй юу

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Л. Ган-Эрдэнэ
Дуучин Камертон
2000 он
Цааш унших...

Сар шиг холын нутагт

Сар шиг холын газарт дасахгүй гээд яах вэ
Сайхан монгол бүсгүйг санахгүй гээд яах вэ
Зориод очсон газраа дасахгүй гээд яах вэ
Зоргоор орхисон нутгаа санахгүй яах вэ

Нүд тайлах гэж би нутгаасаа гарсан юм
Нүүдлийн шувуу шиг газар сайгүй тэнэсэн юм
Халуун хүйтнийг ажралгүй гүйсэн юм
Харийн хүмүүс наанаа инээвч цаанаа хүйтэн

Амьдрал хөөж би нутгаасаа гарсан юм
Аргагүй л ажил гололгүй хийсэн юм
Зоосны нүхээр хорвоог хараагүй
Зорьсноо бүтээх гэж зогсолтгүй зүтгэсэн юм

Сар шиг холын газарт дасахгүй гээд яах вэ
Сайхан монгол бүсгүйг санахгүй гээд яах вэ
Зориод очсон газраа дасахгүй гээд яах вэ
Зоргоор орхисон нутгаа санахгүй яах вэ

Агуу түүхтэй нутгаа би алсын газраас санаж л сууна
Ард үлдсэн амьдралаа би амин зүрхэндээ тээж явна
Дээд тэнгэрээс заяат нутгаа дэлхийн цээж гэж бодож л сууна
Тэнд үлдсэн амьдралаа би тээж явна сэтгэлдээ

Хэн ч албадаагүй би өөрөө л явсан юм
Хэрсүү ухаандаа нутгаа бодсон юм
Ийм л амьдрал үзэх гэж би тэмүүлсэн юм
Эргэж очоод нутагтаа үүрд амьдарна аа

Сар шиг холын газарт дасахгүй гээд яах вэ
Сайхан монгол бүсгүйг санахгүй гээд яах вэ
Зориод очсон газраа дасахгүй гээд яах вэ
Зоргоор орхисон нутгаа санахгүй яах вэ

Агуу түүхтэй нутгаа би алсын газраас санаж л сууна
Ард үлдсэн амьдралаа би амин зүрхэндээ тээж явна
Дээд тэнгэрээс заяат нутгаа дэлхийн цээж гэж бодож л сууна
Тэнд үлдсэн амьдралаа би тээж явна сэтгэлдээ

Сар шиг холын газарт дасахгүй гээд яах вэ
Сайхан монгол бүсгүйг санахгүй гээд яах вэ
Зориод очсон газраа дасахгүй гээд яах вэ
Зон монголынхоо зоригийг дуулахгүй гээд яах вэ

Шүлгийг Ү. Хүрэлбаатар
Хөгжмийг Г. Жаргалсайхан
Дуучин Лхагвасүрэн
Цааш унших...

Эх оронч үзэл- Даяаршлийн үеийн дархлаа

Улс үндэстний оюуны дарлааны нэг нь эх оронч үзэл, эх оронч хүмүүжлийн төлөвшил юм. Тиймээс “Соёмбо” сонин энэ эрхэм сэдвийг ончлон сонгож “Эр оронч үзэл, хүмүүжил гэж юу вэ?” гэсэн цуврал нийтэлж байна. Манай энэ цувралын анхны зочноор Түгээмэл дээд сургуулийн захирал, хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/, яруу найрагч, сэтгүүлч Үржингийн Хүрэлбаатар уригдлаа.

Эх оронч үзэл гэж таны бодлоор юуг хэлэх вэ?
Тагнайд анх амтагдсан ангир уураг гэж хэлж болно. Ижийн анх амлуулсан ангир уургаас өмнө эх орны агаар энэхэн биед минь уушиг тэлэн орж ирсэн бус уу. Ангир уураг, эх оронч үзэл хоёр миний анхны амьсгаа авах часхийн чарлах дуунаар ийн исэлдэж хүний төрөлх чанар болох хувирах тэр гайхамшигт эгшинг би хувь хүний эх оронч үзлийн эхлэл гэж боддог. Тиймээс эх оронч үзэл бол хүний ой санамжийн таримал бус төрмөл чанар юм. Товчхоноор хэлэхэд эх оронч үзэл бол зөн билгийн ой санамж юм.

Зөн билгийн ой санамж гэдэг сонин санаа байна. Та үүнийгээ жаахан дэлгэрүүлэхгүй юу?
Орчлонгийн амьдрал үргэлжилж байна. Тэгэхээр нэг нь төрж, нөгөө нь үгүй болох энэ явц дунд нүдэнд үл харагдаж, гарт үл баригдах нэгэн далд хүчин, шидэт увидас тэр бүхнийг хөглөөд, хөтлөөд байгаа юм шиг санагдаж байгаа биз. Үүнийг л зөн билгийн ой санамж гэж хэлж байна л даа. Хүн хэмээгч энэ аугаа зөн билэгтэн ой санамждаа олон зүйлийг кодлон хадгалан дараа үедээ дамжуулахдаа чухамхүү эх оронч үзлийг л удамшуулаад байх шиг санагддаг. Яагаад гэвэл ижийдээ хайргүй хүн гэж энэ орчлонд байхгүй. Ижий минь миний хувьд эх орон минь юм. Эх орон минь миний хувьд эх дэлхий минь юм. Орчлонг хайрлах их ухаан холоос бус бүр ойроос, ижийн минь ангир уураг, зөөлөн энгэр, бүүвэйн дуунаас эхтэй. Ижийгээ хайрлаагүй хүн эх орноо хайрлана гэж үгүй. Эх орноо хайрлаагүй хүн эх дэлхийгээ хайрлана гэж бүр үгүй.

Манай сонин эх оронч үзэл, хүмүүжлийн талаар цуврал нийтлэл бэлтгэж анхны ярилцлагаа хийж байна. Тэгэхээр эх оронч, хүмүүжил гэсэн энэ ойлголтыг юу гэж үзвэл зохилтой вэ?
Одоо чинь дэлхий бөөрөнхий биш хавтгай болчихсон цаг. Мэдээлэл, технологийн дэлхийн цунамийн цохилтон дунд монголоор нь авч үлдэх цорын ганц “цөмийн зэвсэг” нь энэ эх оронч үзэл, хүмүүжил гэж бодож байна. Хүний амьдрал гэгч уйлж авсан анхны амьсгалаас уйлуулж гаргасан сүүлчийн амьсгал хоёрын дунд л оршдог. Эх орон гэгч зөн билгээрээ учирч зөнд нь орхин буцсан ижий минь юм. Миний эх орон минь мөнхөд оршиж дараагийн үед өвлөгддөг. Тиймээс энэ ой санамжинд буй эх орон минь мөнхөд оршиж дараагийн үед өвлөгддөг. Тиймээс энэ бие зуурдынх, эр орон үүрдийнх юм. Тэгэхээр эр оронч үзэл, эх оронч хүмүүжил гэх ойлголтыг үзэл суртлын үеэс тэс өөрөөр харах, сурталчилах нь зөв байх. Үл анзаарагдам ч үлэмж хүчирхэг ийм сэдвийг ингэж хүчтэй гарган тавьж байгаа танай сонины нийтлэлийн бодлогод талархаж байна.

Эх оронч үзэл, хүмүүүжил төрөлх чанартай юм бол түүнийг яаж дэлгэрүүлэх вэ?
Хамгийн гол зүйл нь энэ. Хүн төрөлх чанараасаа холдох тусам араатан шинж рүү ойртдог. Магадгүй ийм шинж ажиглагдаж эхэлсэн бол эх оронд минь аюулын харанга дэгдлээ гэсэн үг. Хэдийгээр шинэ үеийнхэн эх орон гэдэг олйголтыг бидний үеийнхэн шиг төрөлх чанар гэж ойлгож авахгүй мэт байжл байгаа. Тиймээс нэгдүгээрт, тэр төрөлх чанар болон кодлогдсон төрөлх эх оронч үзлийг сэрээх хэрэгтэй. Энэ нь монгол сэтгэлгээгээр монголынхоо уул, ус, ургамал амьтан, алт эрдэнэс, аав, ижий, анд нөхдөө хайрлах зөн билгийн зөөлөн бороог урин дуудна гэсэн үг. Хоёрдугаарт, нэгэнт сэрж мэдэрсэн, сэтгэж ургасан тэр эх оронч үзлийг эх оронч хүмүүжил болгон хувиргах хэрэгтэй. Энэ нь өвгөдийн ухаан өнөөгийн бие хүнд уусан шингэж дараагийн үед зөн билгийн мэдрэмж болон зочлоно гэсэн үг. Гуравдугаарт, эх оронч үзэл, хүмүүжлийг хувь хүний төлөвшил төдийн жижиг ойлголтоос ангижирч даяаршлын үеийн үндэсний дархлаа хэмээн үзэж төрийн хар хайрцагны бодлого болгон авч явах учиртай.

Эх оронч үзэл, эх оронч хүмүүжил хоёрыг салгаж ойлгож болох уу?
Энэ чинь алганы ар өвөр хоёрыг салгаж ойлгож болох уу гэсэнтэй агаар нэгэн юм.

Хүүхэд залуучуудыг эх оронч үзэл, хүмүүжлээр хэрхэн төлөвшүүлэх вэ?
Эх оронч үзэл, хүмүүжлийн төлөвшилтийг үндэстний хэмжээний цогц асуудал болгон авч үзэх нь зүйтэй юм. Хүүхэд залуучууд түүний онцгой нэгэн бүс мөн боловч тэднийг тусгайлан онцлох нь их бодлогод тустай зүйл биш. Үнэндээ эх оронч үзлийг хөгшчүүд ярьж залуучууд хэрэгжүүлдэг юм. Ярьдаг, хэрэгжүүлдэг хоёрт яг адилхан хандмаар санагддаг. Хэрэв хүүхэд залуучуудын энэ талын хүмүүжил, ой санамж бүдэг байна гэж үзвэл түүнд ахмад үеийнхэн, аав ижий нь л буруутай. Хүүхэд залуучуудыг эх орноороо бахархах омог бардам бахархалтай болгох хэрэгтэй. Энэ нь улс орны хөгжил, хувь хүний амьдралын сэтгэл ханамжийг мөрөөдлийн түвшинд биш юмаа гэхэд бодит боломжийн хэмжээнд хүргэх шаардлагатай байна гэсэн үг. Төрийн бодлогын зөв мэргэнийг сонгуулийн амлалтаар бус согтуу эрхэмийн амнаас унах эх орноо хайрлах сэтгэлээс харж болох байх шүү. Эх оронч үзэл, хүмүүжлийн төлөвшилтийн эцсийн хэмжүүр нь энэ ч байж мэдэш.

Өнөөгийн залуучуудын эх оронч үзлийн түвшин хэр байна гэж та боддог вэ?
Үе үеийнхэн өөр өөрийн эх оронч үзлийн түвшинг үүсгэж байдаг. Хүн бүр л өөрийнхөө үеийг мундаг гэж залуу үеэ гоочилдог. Тиймээс өөр хооронд нь харьцуулах хэрэггүй. Өнөө үеийн залуучуудын эх оронч үзлийг би өөдрөгөөр хардаг. Ерэн оны хувьсгалыг эх оронч залуучууд л хийсэн. Шинэ зууны шинэ монголын амьдралыг эх оронч залуучууд л босгож байна. Харамсалтай нь хамаг сайхан залуучуудаа харийн нутагт боолын хөдөлмөрт малийндаж байгаад л илгээж байна. Гадаадад сурах нэрээр монгол сэтгэлгээг харьжуулж байна. Эх орны хилийн дээс алхсан монгол хүн долоо хоноод л эх орон руугаа тэмүүлдэг. Энэ чинь л эх оронч үзэл, хүмүүжлийн оргил цэг шүү дээ. Гэтэл тэднийг эх орон руу нь эргүүлэн татах бодит хөгжлийн боломжтой нөхцөл өнөөдөр монголд алга. Тэд эх орондоо хайргүйдээ бус халагласандаа харь нутагт байзнасхийж байна. Тэгэхдээ яах вэ, монголын заяа их юм болохоор төр төлөвших цаг ирэх байлгүй.

Зэвсэгт хүчин, цэрэг арми эх оронч үзэл, хүмүүжлийг хамгийн ихээр олгодог байгууллага, орчин мөн үү?
Яахын аргагүй онцгой орчин мөн. Тиймээс танай сонин ийм цувралыг явуулж байгаа байх. Эр цэрэг эх орондоо тангараг өргөдөг. Эх орон гэдэг чинь өнөөх л ижий сэтгэл шүү дээ. Яагаад эцэг орон гэхгүй эх орон гэдэг юм бэ? Аминаас тасарсан амь болохоор л тэлж нэрлэдэг байхгүй юу. Яараагд улс оронд зэвсэгт хүчин байдаг юм бэ? Ижий эх оронтой болохоор л тэр байхгүй юу. Тэгэхээр цэрэг арми тэр аяараа эх оронч үзэлд л тангараг өргөдөг гэж хэлж болно. Учир нь эх орон гэдэг гагц газар шороо бус, аав ижий, амраг хань төдийн бус монгол эх оронч үзэл санаа юм. Эх оронч үзэл, хүмүүжлийн үнэ цэнэ үүнд л оршино.

Ярилцсан Г.Баатарнум
2009.11.10


Цааш унших...

Гурван мөртийн дөмөг тайлал

Хаврын өдөр
Намрын шинж орох нь
Чи байж

Нүүдлийн шувуу тэмүүлэн ирдэг хаврын өдөр шувуу буцдаг намрын жихүүн салхи сэвэлзэх нь буцах үйлийн дохио мэт санагдана. Тэр нь миний хайрлаж, магадгүй ханилж явсан бүсгүйн дотоод сэтгэлийн гутрал байх. Төрхөмдөө буцахаар дотор сэтгэлтэйгээ тэр яриад ч байх шиг, эсвэл хэн нэгэнд сэтгэл алдарч нууцхан хайрын шаналалд автан гиеүүрч ч байгаа юм шиг. Ийм нэгэн ирэх цагийн өнгөн дээр буцах цагийн амьсгал орсон үйлийг ухаарсан миний цочир сэтгэлийн илэрхийлэл энэ байх.

Гол утга нь: Сэтгэлийн цалгиа, хүслийн цагаачлал юм.


Цааш унших...

Соннет – 42

О. Дашбалбарт

Дашбалбарын тухай Сүрэнжавын ярих нь домог мэт
Дан цагаан цамцтай хүү уурга унан гүйх мэт
Наран булгийн усан нар нэвчитэл урсах мэт
Намрын шаргал өдрүүдэд намайг чамайг дуудах мэт

Амьддаа амьдыгаа хайрлах зүрхэн тарнийг чинь
Амны уншлага болговч аанай л мартсан хэвээрээ
Үр ачдаа үлдээсэн өвөг буурал монгол чинь
Үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг бужигнасан янзаараа

Дашбалбарын тухай хүмүүсийн ярих нь үлгэр мэт
Дашмагтай усаа сарвайн сүүлчийн амьсгаа авах мэт
Эгэл борог өвс чийг тэмтчин амилах мэт
Энэ цөвүүн цагт чи минь хаана явна вэ ?

Дашбалбаргүй он жилүүд дэндүү уйтгартай
Давчуу энэ орчлон дахиж хэзээ морилох вэ ?


Ү. ХҮРЭЛБААТАР

2007.03.20. 16 цаг 30 минут


ЗҮҮЛТ ТАЙЛБАР:
Дэлхийн яруу найргийн өдөрт зориулж Монголын Үндэсний Чөлөөт Зохиолчдын Холбоо, Дэлхийн Соёл Яруу найргийн Академи, “Дашбалбар сан” хамтарч энэ өдөр Төрийн шагналт яруу найрагч О. Дашбалбарын “Оюун санааны яруу найраг” номын нээлтийг Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музейн “Улаан гэр” галерейд хийсэн юм. Мөн энэ өдрүүдэд О. Дашбалбар агсаны 50 насны ойд зориулж Богд хан ууланд “Үлэмжийн орчлонд удаан амьдарна” авиралт хийж, “Яруу найраг-бичиг соёл” үзэсгэлэн нээж, эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулсан байна.


Цааш унших...

Соннет – 46

Б. Н. Ельцин

Цал буурал Борис Николаевич унтаж байна
Цаг нь ирэхээр сэрэх юм шиг тайван нойрсож байна
Цагаан цамц, хар пиджак нямбайлан өмсчээ, тэр
Цаанаа л нэг ихэмсэг, шазруун төрхөө үл гээжээ

Эцэг Буш, Клинтон цэнхэр зангиа зүүжээ
Энэ цагийн дэлхийн удирдагчдын ихэнх нь иржээ
Хаврын урь орж Новодевичье Кладбишед мод гөлөглөжээ
Хагацлын дуу эгшиглэн хүмүүс эмгэнэж байна

Аврагч Кристийн сүмийн найрал дуучид ирчихсэн
Анхны ерөнхийлөгчийнхөө сүнсийг аргадаж байна
Магнай нь илж, нүдийг нь үнссэн бэлэвсэн эхнэр нь
Мартагдашгүй харцаар сүүлчийн удаа үдэж байна

Оросын ардчилал Ельциний ачаар тэсч үлдсэн гэж
Орчлон даяар энэ өдрүүдэд эргэн нэг дурслаа


Ү. ХҮРЭЛБААТАР

2007.04.25. 21 цаг 45 минут

Цааш унших...

Соннет – 40

Н. Түмэнбаяр багшид

Улаанбаатарын нарлаг өдөр - намрын навч шиг
Улиангарын мөчирт сэргэлэн болжмор шиг жиргэнэ
Удахгүй хэдхэн хоромын дараа нисэн одох
Удвал цэцэг шиг Түмээ багш минь энд сууж байна.

Хас мөнгөн дуулга шиг өвлийн амьсгалт - цасан ширхэг
Хаан Богд уулсын магнай шүргэн шүхэрлэнэ
Халх нутгийн эрдэм оюунт хатан бүсгүй
Хаа холын Америкт Элчин зөвлөхөөр явах гэж байна.

Нулимсан дусал шиг ариунхан газар шороо минь
Нуман хөвчит эзэнт гүрэн - домогт Монгол минь
Цэцэг шиг ургах цэл залуухан энэ сайхан залуусаа
Цэнхэр тэнгэрийн сахиус шигээ хайрлахсан даа

Чингис хааны буудлаас мөнгөн онгоц хөөрөх гэж байна
Чин сэтгэлийн ерөөлөө сүүн цацалтай өргөе дөө


Ү. ХҮРЭЛБААТАР

2006. 11. 13. 11 цаг 45 минут

Цааш унших...

Багштай учирсан миний зам


БАГШТАЙ УЧИРСАН МИНИЙ ЗАМ
/Өөрийн учир/

Нэг

1973 оны зуны хэдэн сард Улсын багшийн дээд сургуулийн эзгүй ягаан байшинг эзэнтэй цагаан байшин болтол нь эргэж шинэхэн оюутны хөөрүү сэтгэлээр хичээл эхлэх мөчийг тэсэн ядан хүлээв. Тэгээд л хамгийн түрүүнд намрын ажилд дайчлагдаж ургацын эхний машины тэвшин дээр арван хэдүүлээ дүүлэн гарч билээ. Тэд цөм шинэ оюутан бөгөөд сургуулийн ХЗЭ-ийн хорооны дарга Дэмбэрэл гэгч үзэг зууж, цаас барьсан цагаан залуу гарын арван хуруунд багтах биднийг нар зөв гурав дахин тоолсноо арай овортой нь би байсан юм байлгүй намайг зааж “За чамайг ахлагчаар томилоо. Оюунтуудаа аваад Батсүмбэрийн САА-руу марш” гэж билээ.
Тэр цагийн оюутны намрын ажил гэгч хожмын дурсамжийн алтан мөч байсан юм билээ. Биднийг Батсүмбэрийн САА-н арын ногоон толгойн даршин дээр хуваарилж, ахлах ангийн архаг оюутанууд ирсэн мэт эзэнгүй орхив. Бидний САА-гаас хариуцан байсан хүмүүсийн дотор Агваан гэж хүн байсан санагдана. Тэр хүн хөнгөн атлетикийн нэртэй тамирчин байсан гэнэ. Улсын рекорд амжилтын эзэн болсонд атаархсан нэг нь гүйлтийн хадаастай гутлаараа гуяыг нь цохисноос шөрмөс нь тасарч сүжлээ доглон болсон тухай сонсоод сэтгэл харанхуйлж билээ. Бид Агваан гуай, бас дарш гишгэгч тракторчин, үй зайгүй давхин ирэх жолооч нартай багш ч үгүй хэдэн шинэковууд нусаа хацартаа наатлаа ажиллав. Дөнгөж арав дугаар анги төгсч дээд сургуульд орж байгаа миний бие улсын энэ хариуцлагатай ажлыг Улсын багшийн дээд сургуулийн нэрийн өмнөөс хариуцаж хэрэндээ өөрөө өөртөө их шаардлага тавьж чарамхийн ажиллаж байлаа. Спортын гавьяат дасгалжуулагч, байт сурын гэх Жамъянсүрэн багш бараг сарын дараа бидэн дээр ирсэн бөгөөд тэр үед бид аль хэдийнэ ажлын дөртэй болж залуу цагийн аагаар ёстой нэг гялалзуулж байлаа.
Багштай болсон болохоор би назгайрч эхлэв. Жолооч нарын рейсийг бичдэг тул тэдэнтэй ихэд дотно болов. Тиймээс нэг орой шуудай төмс, байцаа авч ногоо ачсан тэргээр Улаанбаатар руу гэртээ очихоор сүнгэнэв. Маргааш нь үдийн хэрд эргэж очихдоо баахан сонин, талх, ганц нэг хайрцаг хөх пүүшиктэй очив. Манай ангийн Р. Чүлтэмсүрэн гэгч малигар шар хүү “Залуучуудын үнэн” сонины 100 дахь дугаарт биднийхээ тухай хөөрхөн сурвалжлага бичиж нийтлүүлсэн бөгөөд тэнд миний нэрийг хэд хэдэн удаа бичсэн байсныг дахин дахин уншихдаа нэрээ тоолон тоолон байж билээ. Тиймээс янз янзын сонин олныг авсан байлаа.
Өөрийнхөө хэддээ талх тариа, тамхиа тараачихаад сонин гарчиглаж суутал байтал Ч. Энхдалай гэдэг хүний бичсэн “Газрын дуун номын тухай” гэсэн шүүмж анхаарал татав. Учир нь САА-д анх ирэхдээ уран зохиолын хэдэн шинэ номтой ирсэн бөгөөд тэр дунд С. Лочингийн “Газрын дуун” гэдэг гайхалтай сайхан ном байсан юм. Хатуу хавтастай тэр жижигхэн номыг бид хамуутай даага шиг болтол нь ноолсон доо. Гэтэл тэр сайхан номыг салам шүүмжилж ёстой л будаа болгож өгч. Гэнэт миний сэтгэл үймрэв. Харваж буй нум сумын дүрс бүхий зураг дор шүүмж хэмээн тодотгон байж бичсэн зүйлс утга зохиол сонинд хааяа гарахад ихэд бишрэн уншихдаа түүнийг үнэний туйл гэж боддог байв. Гэтэл надад ер бусын сайхан санагдсан номыг маань ингэж муучилсанд ихэд цухалдав. Тэгээд шүүмж гэдэг чинь бас худлаа байдаг юм байна гэсэн хачин агдуу бодол орж ирэв. Хэдэн хоногийн дараа “Газрын дуун”-г дахин уншив. Бодол маань өөрчлөгдсөнгүй. Ажлын чөлөө цагаараа үзэг цаас нийлүүлж “Бичсэн болгон шүүмж болохгүй” гэсэн шүү юм бичив. Шүүмжийн шүүмж юм уу даа. Түүнийгээ бичих гэж хэдэн шөнө лааны бүдэг бадаг гэрэлд ихэд шимтан сууж байхыг манайхан янз янзаар л хүлээн авч байсан байх. Зарим нь гэрэлтэйд унтаж чадахгүй төвөгшөөж байсан байх. Ийнхүү нэгдүгээр ангийн оюутны хэлбэршиж амжаагүй бичгийн хэвээр анхны шүүмж маань Батсүмбэрийн САА-д бичигдсэн юм. Уран зохиолын шүүмж хэмээх адармаатай албанд өөрөө өөрийгөө сайн дураар томилж, утга зохиолын их өргөөний хаалгыг анх тогшиход тосч авах багш хэдийнэ бэлэн байсан юм билээ. Мөнхөө багштай учрах анхны шан ингэж татагдсан билээ.

Хоёр

УБДС-ийн монгол хэл, уран зохиолын ангийн нэгдүгээр курсийн хичээл эхлэв. Миний цүнхэнд мөнөөх шүүмжийн гар бичмэл явах бөгөөд түүнийг хэнд үзүүлэх, хэнээс зөвлөгөө авах талаар төсөөлөл алга. Дашдорж багшийн удирддаг утга зохиолын дугуйланд хэдэн удаа суусан боловч дан шүлэг уншсан хүүхдүүд байсан болохоор нөгөөхөө хэлж зүрхэлсэнгүй. Тэгсээр нэг хэсэгтээ мартагнав.
Степент буусан өдөр ах ангийнхны жишгээр ангийнхаа оюутан Пүрэвсүрэнгийн Болд /манай анги Архангайн хоёр Болдтой байсан юм/, Баян-Өлгийн Хумарбектэй Улаанбаатар ресторанд орж хуйцайтав. Ихэд тансаглаж байгаа нь тэр. Тэгээд намрын ажлын талаар буу халж суухдаа нөгөө хоёр маань миний намаржин бичсэн зүйлийн талаар асууж байна. Би цүнхнээсээ нугалаасаараа цоорсон шүүмжээ гаргаж үзүүлж түүнийг хэрхэх тухай тэр хоёроос асуув. Базаалттай ч тогтож уншаагүй боловч “Утга зохиол, урлаг” сонинд өг гэж байна. Нэгдүгээр ангийн хаалгаар дөнгөж хөл нь цухуйж буй бид гурав бас том том юм ярьцгаав. Намайг зоригжуулж байгаа нь тэр байж л дээ.
Тэгээд хэд хоногийн дараа Монголын зохиолчдын эвлэлийн байшинг заалгаж Билигсайхан гэдэг хүний нэр тогтоон давхиж очив. Тэр хүн л хэвлэх эсэхийг нь мэддэг юм гэнэ. Эрэгтэй ч хүн юм уу, эмэгтэй ч хүн юм уу бүү мэд. Жижүүр гурван давхарт гэж хэлэв. Өрөөний хаалганы дугаар хэлсэнгүй. Тэгээд гурван давхрын нэг хаалгыг татвал долгионтсон тас хар үстэй цагаан залуу ширээний хажууд ганцаараа зогсч байх юм. Би тэр хүнээс “Билигсайхан гуай хаана суудаг юм” гэж их итгэлгүй бүдэг дуугаар бүрэг асуув. Тэр хүн намайг цочмог хажуулдан харснаа “Яахнав. Ороод ир” гэж байна. Билигсайхан гэдэг нь тэр хүн бололтой. Өөрөөс нь өөрийг нь асуусандаа балтаар цохиулсан мэт нугдасхийв. Би угийн бүрэг, бас их хөлсөрхөг тул хамаг бие чийхрав. Нүүр маань цас улайсан байх. Харуу оргиод явчихав. Буцаад алхах гэх гээд урдаас нь алхчихав. “Би үүнийг үзүүлэх гэсэн юм” гэж цагаан цаасан дээр шинээр хуулж бичсэн шүүмжээ сарвайв.
Тэр цагаан залуу ширээн дээрээ очиж миний бичсэнийг хайш яайшхан уншихдаа “Дөнгөж нэгдүгээр ангид орж байж яасан их эр вэ. Ийм юмыг ингэж бичдэггүй юм” гэж загнаж байна. Би бүр ч шалдаа бууж бушуухан гарахын түүс болж зогсов. Гэтэл хаалга сэвхийж тэвхгэр тэгш мөртэй, дөрвөлжин духтай, хамар дээрээ мэнгэтэй, цэнхэр пиджактай нэгэн эрхэм орж ирээд сонины тухай хэдэн юм асуунгаа мөнөөх шүүмжийг гарчиглах мэт гүйлгэн уншингаа намайг халт харснаа чимээгүйхэн гараад явчихав. Би ч Билигсайханы ширээний өнцөгт эв хавгүйхэн түлхэн тавьсан хэдэн хуудас шүүмжээ хамж аваад шалавхан гарав. “За дахин үүгээр орохгүй” гэсэн бодол Зохиолчдын хорооноос сургуульд иртэл салсангүй. Нөгөө хоёртоо “Та хоёр намайг алах шахлаа” гэж тунирхав. Дахин шүүмж бичих дэврүүн бодлоо тасар татан хаяж, тархиа зүлгэн зүлгэн арчив.
Нэг их удаагүй санагдана “Зохиолчдын хорооноос хүн ирээд байна” гэж хичээл дээрээс намайг диканы нарийн дуудав. Нөгөөх гайт шүүмж бодогдоод “За баларлаа” гэж сандрав. Манай хоёр намайг өрөвдөнгүй харцаар үдэж гаргав. Коридорт гартал хүн байсангүй. Нарийн бичгийн дарга доош нь зааж “Хоёр давхарт байгаа” гэж байна. Доош буутал тэнд хар бор харааны шилтэй махлаг бор залуу намайг тосч уулзаж өөрийгөө Хэлний хүрээлэнгийн Сампил хэмээн танилцуулж “Зохиолч Лочин явууллаа. Сонинд өгсөн шүүмжийг чинь үзмээр байна” гэв. Намайг Лочин зохиолчийг таньдаг гэж бодож л дээ. Би тэр хүний зүсийг ч үзээгүй нэгэн билээ. Би эргэлзэв. Тэгэхдээ тэр хүн өгөх үү яахав гэдэг утгаар бус “Нөгөөх маань хаана байгаа билээ, урчихаагүй, хаячихаагүй бил үү” гэж эргэлзсэнийх юм. Золоор хичээл завсарлаж би цүнхнээсээ нөгөөх шинээр хуулснаа өгч яс амрав. Миний шүүмжийг Билигсайханы ширээнээс авч уншсан дөрвөлжин духат нь утга зохиолын шүүмжлэгч Барын Цэдэв байсан бөгөөд тэр С. Лочинд хэлж, тэрээр над руу Х. Сампилдэндэвийг илгээсэн нь энэ аж. Миний анхны энэ шүүмж тухайн үедээ “үгээ хэл, үүргээ гүйцэтгэсэн” хэдий ч өнөө хэр хэвлэгдээгүй бөгөөд зохиолч С. Лочингийн хувийн архивт байдаг юм билээ. Ингэж би Мөнхөө багшийнхаа ажиллаж амьдарч байсан Зохиолчдын хорооны саарал байшинд утга зохиолын шүүмжийн шүүмж сугавчлан анх алхан орсон билээ.

Гурав

Нэг мэдэхэд Мөнхөө багшийн өрөөний байнгын сахиул болов. Багш маань намайг орох тоолонд бичиж байгаа юмаа албатай юм шиг хойш нь түлхэж, эсвэл бичсэн зүйлээ нэг их сүрхий тэгшлэн байж нямбайлан тавиад тамхиа баагиулан сандалаа налан тухална. Тэр туранхай биенээс гарамгүй баригаа хоолойгоо хүчлэн цөөн үгээр учирлан ярих бөгөөд үе үе үгээ таслах нь өөрийнхөө яриаг өөрөө сонсон шинжиж байна уу гэлтэй санагдана.
1979 оны хавар Ц. Мөнхөө багш маань намайг өрөөндөө дуудаж “Би Лувсанвандантай ярьчихсан. Энэ бичгийг аваачиж өгөхөөр долоо хоногийн чөлөө өгнө. Соёлын яамны жүжиг, кино зохиолын хэлтэс, Зохиолчдын хорооноос жүжгийн зохиолчдын семинар зохион байгуулж байгаа юм. Театр судалж байгаа хүнд хэрэгтэй” гэж байна. Тэр үед би ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Урлаг судлалын секторт С. Лувсанвандан багшийн удирдлагын дор театр судлаачаар ажиллаж байсан юм. Юугаа ч мэдэхгүй улаан нялзрай намайг жүжгийн зохиолын судлал руу алхам алхмаар татан оруулж байсны нэгэн алхам нь энэ байсан юм.
Жүжгийн зохиолчдын семинарт С. Лувсанвандан, Э. Оюун, Ч. Чимид, С. Удвал, С. Дашдондог тэргүүтэй олон хүн хичээл зааж, жүжгийн зохиолчид ер бусын идэвхтэй оролцож билээ. Зөвлөлтөөс уригдаж ирсэн хоёр мэргэжилтний лекцийг С. Удвал, Э. Оюун гуай хоёр ээлжлэн орчуулж, бас Соёлын яам, Хэл зохиолын хүрээлэн, Зохиолчдын хорооноос эрдэмтэн, судлаач шүүмжлэгчид санал бодлоо ярьж, маргалдан мэтгэлцэж байж билээ. Тэр халуун дулаан, цагаан мөрт яриа хөөрөө намайг урьд байгаагүйгээр хөглөж утга зохиол, урлагийн шүүмжийн ертөнцийн гоо сайхан, итгэл үнэмшил, эр зоригийн нэгэн далд утас намайг аргамжин авах шиг санагдаж билээ. Семинар Зохиолчдын хорооны нэгдүгээр давхарт байх хурлын зааланд болсон тул хичээлийн өмнө хойно, завсарлагаанаар Мөнхөө багшийн өрөөнд давхин орно. Ер нь би Зохиолчдын хорооны бусад өрөөнд бараг орж байсангүй. Багш маань “За хичээл сайн уу” гэж нэг их шамдан асууна. Тэгээд зарим зүйлийг лавлана. Угтаа намайг түншиж, бас урамшуулж байсан нь тэр байх.
Би долоо хоногийн дараа бөөн мөрөөдөл тээсэн амьтан ажилдаа давхин очив. Юуны өмнө өөрийн ажилдаа ихэд шүүмжлэлтэй хандав. Мэдэхгүй чадахгүй юм хэрээс хэтэрсэнд бас гунив. Долоо хоногт дээд сургуулийн дээд курсийн хэмжээний мэдлэг олж авсан санагдаж өдөр хоног гэгч ямар их багтаамжтайг гайхав. Тэр үед С. Лувсанвандан багшийн Урлаг судлалын сектор монголын урлагийн түүх бичлэгт гол анхаарлаа хандуулан ажиллаж байсан бөгөөд миний хувьд “Монголын театрын түүхэн найруулал” сэдэвт ажлын орон тооны ганц хүн нь байлаа. Энэ номын зохиогчоор Э. Оюун, С. Дашдондог, Х. Нацагдорж, С. Зориг бид тав томилогдсон байсан юм. Тэгээд театрын түүх бичлэгийн төлөвлөгөөг бүхэлд нь өөрчилмөөр санагдав. Чухам яаж өөрчлөхөө бас мэдэхгүй. Манай секторын хийж буй кино, дүрслэх урлаг, хөгжим, театрын түүхийн төлөвлөгөө дэндүү нэг загварын санагдаж, даа ялангуяа хэт намтарчилсан байдалтай, уран чадварын асуудал орхигдсон мэт байх тул секторын эрхлэгч С. Лувсанвандан багшдаа саналаа хэлэв. Багш бид нар нэг өрөөнд хамтдаа суудаг байсан юм. Багшийн нүүр улас хийснээ “Хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөлөөр батлагдсан юм, наадах чинь” гэж билээ. Одоо бодоход Лу багш маань тэр бүхнийг зохион байгуулж, арга зүйг нь бүтээсэн байх тул би шууд утгаараа багшийгаа шүүмжилсэн хэрэг байж. С. Лувсанвандан бол миний хир халдаамгүй өмөөрөн явдаг шүтээн багш нарын маань нэг яах аргагүй мөн бөгөөд улсад биеийн хүчин үнэлж ажилд ороход анх өлгийдөж авсан ачтан билээ. Сонин хэвлэлд кино, номын хэдхэн шүүмж нийтлүүлсэн шалдар оюутан намайг төгсүүт ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Урлаг судлалын секторт суга татан авсныг би одоо хүртэл бурхны томилолт байсан байх гэж боддог юм. Би С. Лувсанвандан багштай уулзаж байгаагүй, зүс үл таних тул надад итгэж, намайг татаж авсан нь Ц. Мөнх багшийн маань санал, Дү. Мягмарсүрэнгийн идэвхтэй зуучлал тус болсон гэж бодож явдаг аа. Бурхан хоёр багшийнхаа ачаар насан туршийнхаа туурвил бүтээлийн чиг замыг олж, өөрийгөө авьяас чадварыг нээж, эцэж цуцашгүй хөдөлмөрлөх эр зориг, эрч хүчийг олж авсан маань миний хувьд хамгийн том нээлт байлаа.

Дөрөв.

Жүжгийн зохиолчдын долоо хоногийн семинарын дараа ер бусын хөөрөлд автсан миний бие хэдэн шөнө нойргүй сууж 60 нас хүртэлх амьдрал, ажил үйлс, эрдмийн ажлын төлөвлөгөөг гаргав. Хорин хэдтэй залуугийн мөрөөдөл дэндүү дэврүүн байв. Тэр их эрдмийн ажлын төлөвлөгөөний цаана гарахын тулд юуны өмнө хувийн амьдралаа цэгцлэх, эхнэр авч үр хүүхэд орон сууцтай болох, ээжийгээ асран тойлох, өнчин дүү нараа хоолонд хүргэх зэрэг амьдралын нэн тулгар олон асуудал нуруун дээр минь овоорсон байгааг ойлгов. Тэр бүхнийг Хэл зохиолын хүрээлэнгийн ганц хүний тогтмол цалингаар хэрэгжүүлэх боломж байхгүй тул ажлаа өөрчлөх, эсвэл ирээдүйн их эрдэмтэн болох горьдлого тээн бусад бүх асуудлыг “золиослох” сонголт намайг хүлээж байв. Ийм ацан салаа бодол тээн С. Лувсанвандан багшийн удирдлаганд “Монголын театрын түүхэн найруулал” сэдэвт ажил дээр чарамхийн ажиллав.
Хэл зохиолын хүрээлэнд гэршиж, эрдэм шинжилгээний ажилд гаршиж оюуны шинжээчийн их өргөөнд буйраа хэдийнэ засч амжсан боловч миний хувийн амьдралын асуудалд доривтой ахиц ер гарсангүй. Хүрээлэнгээс гарч өөр ажилд шилжих тухай миний саналыг Мөнхөө багшаас өөр хэн ч дэмжсэнгүй. Мөнхөө багш маань ч эхлээд таатай хандаагүй боловч миний үлгэр шиг төлөвлөгөөг сонсч зөөлөрсөн юм. Би тэр дороо л өргөдөл бичиж Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал А. Лувсандэндэв рүү Ч. Догсүрэн гуайг оруулж ятгуулж, Улаанбаатар хотын намын хорооноос бичиг ирүүлж байж “Улаанбаатарын мэдээ” сонинд утга зохиолын ажилтнаар шилжив. Намайг оюутан байх үеэс тус сонины нөлөө бүхий ажилтан, сэтгүүлч Ч. Дашдорж сониндоо авна гэдэг байсан бөгөөд уг сонин Улаанбаатар хотын намын хороо, захиргааны нөлөө бүхий хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байсан тул миний амьдралын түшигт тулгуур болох нь тодорхой байв.
1981 оны хавар “Улаанбаатарын мэдээ” сонины сурвалжлагч болж намар нь хуримаа хийв. Хурим маань сайхан болов. Ардын жүжигчин Д. Чимид-Осор ууц таллаж, С. Лувсанвандан багш тэргүүтэй Хэл зохиолын хүрээлэнгийнхэн, Ц. Мөнх тэргүүтэй шүүмж судлаачид, “Улаанбаатарын мэдээ” сониныхон, УБДС, арван жилийнхэн, хамаатан садан гээд л тухайн үедээ хөлтэй хурим болсон юм. Хүүхэд залуучуудын паркад эхэлж Зайсангийн аманд гурван хоног үргэлжилсэн хуримын чимэг нь төдийгүй баталгаа нь болсон эрдэмтдийн цугларалтыг чухамдаа Ц. Мөнхөө багш шууд гардан зохион байгуулсан юм. Энэ тухай хожим нь Ч. Билигсайхан “Мөнхөө багш чамайг уран зохиолын шүүмжлэгчээр авч үлдэх гэж хуримыг чинь хүртэл зохион байгуулсан” гэж билээ. Тэр үнэн ажгуу. Хуримын үеэр надад бэлэглэсэн “Шог хошин зохиолын дээж” /УБ., 1981/ номын дотор хавтсанд “Ү. Хүрэлбаатар, Л. Эрдэнэ нарт. Уран бүтээл эрдэм судлалын ажилд тань их амжилт хүсье. Амьдрал чинь үргэлж цэцэглэн явахын ерөөл дэвшүүлье. Ц. Мөнх, Б. Ганбат, Д. Өлзийбаяр, Ч. Билигсайхан, Б. Цэдэв, С. Лувсанвандан, С. Лочин, Жамбалсүрэн 1981.10.17” гэж бичсэн нь миний амьдралын мартагдашгүй мөчийн тод тамга болон үлдсэн юм.
Мөнөөх өмнө тулгамдсан хувийн асуудлууд ийнхүү дэс дараалан шийдвэрлэгдэж эхлэв. Мөнхөө багштай улам дотносож уран бүтээлийн гэхээсээ илүүтэй амьдралд тохиолдож байгаа асуудлаа илэн далангуй ярьдаг болов. Багш шавийн харьцаа гүнзгийрч эцэг хүүгийн харьцаа мэт болж ирэв. Мөнхөө багш маань хар багаасаа хэлмэгдлийн хар шуурганд өртөж байсан хүний хувьд ардчилалд их ойрхон байсан юм билээ. Тиймээс алив зүйлд голч шударга хандахыг эрмэлздэг төрөлх гэмээр үндсэн чанар нь утга зохиолын шүүмжийг хөгжүүлэх насан туршийн нь тэмүүлэл болсон санагддаг. Тэр зөвхөн өөрөө шүүмжлэгч байгаад зогсоогүй монголын утга зохиолын үе үеийн шүүмжлэгчдийн бүхэл бүтэн давхаргыг бэлтгэсэн юм. Тэгээд л харц гаралт өчүүхэн намайг тэр их бодлогын хүрээнд бүртгэн авч басхүү цагийн цагт зүглүүлэн чиглүүлж чирч гулдарч, урамшуулан түшиж явсанд би үнэнхүү талархаж явдаг юм. Багш хүн гэдэг зөвхөн номын багш бус амьдралын багш байдаг юм билээ. Энэ хоёр чанарыг төгс нэгтгэж ямагт дотроосоо гэрэлтэж явсан нь Мөнхөө багшийг үлэмжийн төгөлдөр болгосон гэж боддог.

Тав.

“Улаанбаатарын мэдээ” сонины утга зохиолын ажилтан, хэлтсийн эрхлэгчээр арваад жил ажиллаад ерээд онтой золгов. Нийгэм тэр аяараа бужигнаж хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж эхлэв. Ардчилсан нам байгуулагдаж олон намын тогтолцоо бодит зүйл болсон тул “Үнэн”, “Улаанбаатарын мэдээ” зэрэг нам, захиргааны давхар харьяалалтай сонинууд задарч эхлэв. Манай сонин хоёр хуваагдаж Улаанбаатар намын хороо “Нийслэлийн сонин бичиг”, Улаанбаатар хотын АДХ-ын Гүйцэтгэх захиргаа “Улаанбаатар” сонинтой болов. Ингэж монголын хэвлэлийн түүхэнд орон нутаг буюу нийслэлийн төрийн захиргааны байгууллага анх удаа бие даасан тогтмол хэвлэлтэй болсон юм. “Улаанбаатар” сонины эрхлэгчээр миний бие тохиоон томилогдов.
Намайг шүүмжлэгч, судлаач болгох гэсэн Мөнхөө багшийн зүтгэл улам бүр алсарч байгааг би хааяа хааяахан бодож эхлэв. “Улаанбаатарын мэдээ” сонинд ажиллахдаа сэтгүүлч болох гэж, бас хүү амьдралд хөлөө олох гэж хэрэндээ хичээн зүтгэсэн. Одоо Монгол Улсын нийслэлийн төр захиргааны төв хэвлэлийг удирдаж буй тул шүүмж бичих зав гарсангүй гэж өөрийгөө зөвтгөж явжээ. Мөнхөө багш минь миний ажил дээр ирэмтгий болов. Тэгэхдээ зүгээр явна гэх буюу ямар нэгэн ажлын завсар чөлөө, наана цаана яваа гэх. Тэр нь юу ч байсан ялгаагүй надад бол багшийн маань амьд сануулга болж байв. Тиймээс утга зохиолын шүүмж судлалын ажлаа үе үе сэргээн санаж, номын санд сууж, архивын материалаа цэгцэлж битүүхэндээ бэлтгэж эхлэв. Багшийгаа баярлуулах ямар нэгэн юм хийе, юутай ч шүүмжийн нэг сайхан түүвэр гаргая гэж бодсон хэрэг. Тиймээс хуучин хэдээ бичээчдээ өгч машиндуулахын зэрэгцээ шинээр ганц нэг юм хийх санаатай сүүлийн үеийн зохиол бүтээлүүдийг уншиж эхлэв.
Нэгэн нартай сайхан өдөр Мөнхөө багш маань хаалга сэвхийн татаж, шав хийн орж ирэв. Урт савхин дээлээ намируулж, хоолойгоо эрээн алчуураар ороочихсон нь угийн цэмцгэр хүнд зохисон гэдэг нь жигтэйхэн. Би ямар нэгэн баяр ёслол болсон юм болов уу гэж бодов. Багш маань мэнд ус мэдсэний дараа надаас огтын ч санал асуулгүйгээр “Та нар /шүүмжлэгч шавь нараа хэлж байна/ бүгдээрээ эрдмийн зэрэг хамгаалах хэрэгтэй. Чи үлдчих гээд байна. Би Сампилтай ярьсан. Намдагийн тухай материал чамд их байх ёстой. Намдагаар хамгаалвал яасан юм” гэж тус тас хэлэв. Нээрээн ч юмаа янзалж байхад Намдаг багшийн гэрийн сургуулийн лекцээс авахуулаад элдэв бусын тэмдэглэл, ном зохиол надад түлхүү байсныг багш яасан сайн мэдэж байх юм гэсэн бодол орж ирэв. Шүүмжийн түүвэр эн тэрхэн ойрын зүйл бодож явсан надад багшийн энэ санал дэндүү ланжгар санагдсан тул “Багшаа би чадах болов уу” гэж би сулхан хэлэв. Багш маань намайг ингэж хэлэхийг сайн мэдэж байсан бололтой, намайг тохуутай гэгч мушийн харснаа “Чадна гээд л би ирж байна” гэхэд миний дотор нар мандах шиг болж билээ.
Нэг сэдэвт зохиолоо бичих гэж Нийслэлийн Засаг дарга Ж. Наранцацралтаас хоёр сарын чөлөө авав. Тэгээд Мөнхөө багшийн гэрт долоо хоног сууж төлөвлөгөө гаргаж чөлөөний хугацаандаа ажиж дисертацаа бичиж дуусав. Багш маань үе үе утсаар явцыг нь асуух бөгөөд бичсэн зүйлээ эхнээс нь үзүүлж байя гэхэд “тэгж цаг аваад яахав” гээд хөдөлсөнгүй. Харин эхний бичлэг дууссаны дараа Д. Цэнд багштай ирж хоёулаа бүтэн өдөржин миний бичсэнийг дамжуулан уншиж шууд л гардан засч, алтан сайхан зөвлөгөө сургамжаа хайрлаж билээ. Багш маань надад итгэж, бас өөрөөр минь сэтгүүлж, зүтгүүлнх гэсэн хэрэг байсан юм билээ. Тэгээд л Хэл зохиолын хүрээлэнд “Д. Намдагийн туршиц туурвил зүй” /жүжгийн зохиолын жишээн дээр/ сэдвээр эрдмийн зөвлөлийн гишүүдийн зуун хувийн саналаар хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/-ын зэрэг хамгаалж тэр оройдоо Улаанбаатар зочид буудалд хүлээн авалт хийсэн юм. Тэр үдэш надад бэлэглэсэн нандин бэлгийн нэг нь Б. Ганбатын “Монголын сонгодог зохиолч Чадраабалын Лодойдамба” /Пусан.,1998/ ном байсан бөгөөд түүн дээр “1998.05.22-ны бэлгэтэй сайн өдөр. Хэл бичгийн ухааны дэд доктор Ү. Хүрэлбаатарт. Үзэг, үйлс нэгт эрхэм нөхөр Ү. Хүрэлбаатар чинийхээ эрдмийн зэрэг хамгаалсан баярт өдрийн дурсгал болгож энэхүү номыг бэлэглэе. Доктор болохын бэлгэтэй ерөөлийг дэвшүүлье” гээд Ц. Мөнх, Д. Цэнд, Б. Ганбат, Х. Сампилдэндэв, С. Лочин, Л. Хүрэлбаатар, Ш. Цэнд-Аюуш, Г. Болд, Ш. Цэнд-Аюуш, С. Дулам … нар гарын үсгээ зурсан байж билээ.

Ү. ХҮРЭЛБААТАР

Цааш унших...

Шүлэг уулын энгэрт дэх “Нью Семетри”

2009.09.14. Даваа гариг

Шүлэг уулын энгэрт дэх “Нью Семетри”

Өглөө долоо хагаст гуравдугаар эмнэлэгийн ард очив. Тэндээс талийгаачийг гаргах ёслолд оролцоод үлдэх ёстой байв. Очиход машин унаа зөндөө, бас олон хүн хэсэг хэсгээрээ байх нь энэ өдөр нэлээд хэдэн хүний оршуулга эндээс гарах нь тодорхой байв. Эхнэр бид хоёр Ариунаа болон Түгээмэл дээд сургуулийнхаа багш нарыг олох гэж тэр хүмүүсийн дундуур сүлжин явав. Харагдсангүй.
-Орчихсон юм биш байгаа
-Арай болоогүй баймаар юм
Бид хоёр ингэж ярингаа оршуулах ёслол хийдэг танхимд ортол урдаас гарч ирэв. Ариунаа багш маань уй гашуутай харагдана. Ханиа алдчихсан хүн биенийхээ талыг алдчихсан гэсэн үг. Аргаггүй ээ. Манай сургуулийнхан алга. Ариунаа багш хэнийг газар руу явуулах, хэнийг ар талд үлдээхээ шийдэх ёстой байсан. Чухам хэнтэй юу ярьж яаж зохицуулсаныг би мэдэхгүй. Одоо ямар асуултай нь биш. Мань хүн хичээлээ таслахгүйгээр шийдсэн нь тодорхой болов.
-Багш нар ирсэнгүй. Би явья даа. Яаж сургуулиас хүнгүй байхав гэхэд
-Явалгүй яахав. Арай нимгэн гарчихлаа, даарахгүй биз гэж эхнэр хэлж байна. Тэгээд л би улаан автобусанд орж явчихав.

Автобус маань өөр хүн суухыг хүлээсэн үү нэлээд азнаж байж хөдлөв. Энэ хооронд оршуулгын цуваа нэгэнт хөдөлчихсөн байв. Гуравдугаар эмнэлэгийн баруун талын замын хөдөлгөөн өтгөрч түгжрээ болохын наахана байх шиг санагдав. Автобус маань гийнан урагшилсаар төмөр замын гарам өнгөрөөд цуваатайгаа нийлж амжив. Гэхдээ дунд маань хэдэн машин хавчуулагдсан бололтой. Хорин хоёрын товчоо өнгөрөх үесэд замын зүүн талд бараан хээр зүсмийн баахан морьд урд шөнө энд тарж хоносон юм уу гэлтэй зогсох нь зогсч, хэвтэх нь хэвтэж байна. “Одооны морьд хонь шиг хотын захад хотолдог болоо юу” гэсэн бодол зурсхийв. Дээлээ зузаалан өмссөн идэр залуу хээр зүсмийн үрээ уначихсан адуун дээрээ сая ирсэн бололтой захалж яваа харагдана. Манай цуваа төмөр замын гарам гаталж Дарханы зам руу шуудран явав. Автобустай нийлээд долоон машин явж байгаа юм байна. Тэндээс холгүй баруун гар талд хул хонгор, зээрд зүсмийн цөөвтөр адуу энгэр арлан бэлчиж яваатай таарав. Өвөр талд юм болохоор бэлгэшээж “Энхбат маань хотоос гараагүй шахам байхдаа адуун сүрэгтэй хоёр ч удаа таарлаа. Адууны хийморьтой эр байж дээ” гэж уяран бодов. Замын туршид бас адуутай, үхэр, хонин сүрэгтэй хэд хэдэн удаа таарав. Өглөө мал бэлчих үе мөн боловч Энхбат хэмээх энэ идэрхэн эрийг сүүлчийн замд нь үдэх ер бусын тавилант цувааны сүүл мушгиж яваагийн хувьд монгол хүний сэтгэлээр тааралдсан юм бүхнийг эерүүлэн бодож явлаа.

“Жаран хоёрын гарам”-ын тэнд очно гэсэн болохоор 62 км газар юм байх даа гэж бодож байв. Гэтэл хотоос 48 км орчим ойрхон газар юм байна. Төмөр замын Рашаантын өртөө өнгөрөөд нэг нүдэн булаг бий. Түүний цаадах гүвээг давахад нэг хэсэг тэгш талын дундуур зурийсан зам байх бөгөөд жолооч нарын ид хурдаа авдаг газар юм. Харин бид нэгэн жигд хэмээр явсаар дараагийн гүвээ толгодын наахана цайран харагдах оршуулгын газарт хүрэв. Замын баруун талд тариалангийн хуучин талбайн хойморт тухайлан зассан сэрэгхэн цэмцгэр газар байдаг нь өдгөө өндөр цагаан суварга бүхий оршуулгын газар болжээ. Түүнийг нааш цааш явахдаа хэдэнтээ харж байсан боловч ийн хэрэг зориг болон очиж явсангүй.

Цэвэрхэн барьсан цагаан хашааны төмөр угалзан чимэглэлт хаалганы дээр “Нью Семетри” гэж бичсэн нь энэ газар хувийн эзэмшлийн болохыг илтгэнэ. Бид автобус, машины гадна талын цэлгэр зогсоолд эгнүүлэн байршуулж дотогш явган оров. Хашааны хойт тал хар, саарал өнгийн хөшөө, суварга бүхий оршуулгаар цөөвтөр эгнээ дүүргэсэн нь уг газар шинэвтэр болохыг харуулахын зэрэгцээ зохион байгуулалттай, цэгцтэй байдлыг шууд өгүүлнэ.

Хашааны арын уулын энгэрт хэсэг хонь, ямаа хоносон бололтой хэвтэртээ хэвээр байна. Хажууд нь намхан тэвшит машинд бас хүмүүс хоносон бололтой бүтээлэг энэ тэр болсон харагдана. “Газар мундсан биш. Оршуулгын газарт орж хонохдоо яахав дээ. Бас мориор бус машинаар малаа малладаг болоо уу даа” гэх бодол төрж байна. Нэлээд хугацаа өнгөрсний дараа арын тэр уул өөд харахад тэд алга болчихсон байлаа.

Арын уулын нэр нь “Шүлэг” гэдэг аж. Шүлэг уул. Ямар гайхалтай сайхан нэр вэ? “Нью Семетри” ХХК Сонгино хайрхан дүүргийн нутагт орших Шүлэг уулын энгэрт ийнхүү оршуулгын шинэ газар нээж орчин үеийн хэв загварт нийцсэн үйлчилгээ явуулж байгаа нь юутай их буянт үйлс вэ. Тэд тэр газраа эхнээсээ цэгцтэй эхэлж байгаа нь энэ бөгөөд хашаан доторхи газар нутгаа дээд зиндаа, эрдэмтэн доктор, улс төр, урлаг соёлын зүтгэлтэн, гэр бүл, энгийн иргэд гэхчилэн ангилсан нь анхаарал татаж байна.

Бид энд энэ өдөр эхэн болж очжээ. Бидний араас хоёр ч оршуулгын цуваа ирэв. Баруун талд ирсэн оршуулгыг луун торгон дээлт зайран удирдаж байгаа бололтой. Тэр дун үлээж, бяцхан тулганд гал асааснаа бөөлж эхлэв. Түрүүнээс хойш бидний дээгүүр хоёр хар хэрээ эргэлдэж тэнгэрт өөр хоорондоо ноцолдож, бас гуаглан байсан нь бөөгийн дунгийн дуунаар номхорч зэрэгцэн чимээгүйхэн илэн халин нисч эхэлснээ нэг нь зүүн тийш одож нөгөө нь арын шон дээр суун үлдэв. Түүний дараа хорь гучаараа сүрэглэсэн тагтаа өглөөний нарны гэрэлд далавчаа цахиртуулан зэрэг сэвэх мэт эргэлдэж байснаа хашааны дээр зэрэглэн суулаа. Хэсэг болжмор л харин хүүхэд адил шулганан дэрхийн нисч, торхийн бууж саваагүйтэж байв. Талийгаач Д. Энхбатын маань их овог “Хон хэрээ” юм. Тиймээс тэр хоёр хар хэрээ ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн овог нэгтэнтэйгээ ямар нэгэн шижмээр холбогдож, өөрсдийн хэлээр уулгалан ярьж, харамсан гашуудаж, бас тэнгэрийн оронд түүнийг хүлээн авч байгаа мэт надад санагдаж байв. “Талийгаачийн нэрийг нь хөшөөнд бичих гэхээр нь овгийг нь заавал оруул гэсээр байгаад оруулчихлаа” гэж Т. Ариунаа ярьж байсан нь санаанд орж түүнийг зөв юм хийснийг дотроо талархан байв.

Хайрцаг сав бүхий шарилыг газарт хийж эх дэлхийд нь өлгийдөөд ёслолд оролцож буй хүмүүс ард байх жижиг сүмд орж зуун зул асаагаад ирэхэд оршуулгын газрын хүмүүс бүхнийг хийж дуусгаад цэмцийтэл нь янзалчихсан байв. Хөшөөний даавууг авсан байх бөгөөд түүнд “Хон хэрээдийн Д. Энхбат 1957-2009” гэж бичжээ. Зүүн талд нь Э. Сүлд-Эрдэнэ /2005-2009/, баруун талд нь С. Төртогтох /1943-2009/ гэсэн хүмүүс залагдсан нь надад сонин санагдав. Нэг нь нялх хүүхэд, нөгөөх нь Энхбатаас маань ах хүн байгаа нь гурван цагийн үргэлжлэл ч юм шиг. Тэгээд ч нэр нь хүртэл өөр хоорондоо дотоод чанадын гүн холбоотой ч юм шиг сонин сэтгэгдэл төрж байв. Доржийн Энхбат бол монголын уул уурхайн ховор мэргэжилтний нэгэн бөгөөд 1984 онд ОХУ-ын Донецк хотын Политехникийн дээд сургуулийг төгссөн уул уурхайн баяжуулагч инженер юм. Баяжуулагч инженер үнэхээр ховор мэргэжил тул тэрбээр Эрдэнэт, Бор-Өндөр, Монгол газар, Монгол алт, Багануур зэрэг монголын уул уурхайн төв цэгүүдэд ажиллаж ирсэн юм.

Би оршуулгын газарт залагдсан хүмүүсийн дундуур явж үзсэнгүй. Тэгэхдээ нүдэнд харагдах ойролцоох хөшөөний нэрсийг харж явав. Талийгаачийн баруун хойт талд нь Самбо, жүдо бөхийн Олон улсын хэмжээний мастер Г.Хүрэлбаатар маань харагдана. Тэр 1959 онд төрж 2009 онд нас барсан юм байна. Дэлхийд монголын нэрийн өмнөөс босч барилдаж байсан залуусын нэг л дээ. Бид хоёр нэр нэгтэй болохоор тааралдахаараа мэнд устай явсан юмсан. Түүнийг дөчин есний сүүл нь ширэвчихэж дээ. Ер нь эр хүн дөчин есөн насыг туулахад хэцүү гэдэг юм. Майкл Жексэн нь бас л дөчин еснийхөө сүүлийг татаж авч чадаагүй юм шүү дээ.

Хашааны зүүн талын хэсэгт байх хэдэн эгнээний баруун урд талд “З. Гулиранз” гэсэн нэр зул өргөдөг сүмээс тод харагдахад сэтгэл сэрхийх шиг болов. УБДС-д надад орос хэл зааж байсан багш минь байв. Надад хичнээн сайн байсан гээч. Хаана л тааралдана намайг татаж ирээд л үнсэнэ, миний шавь гээд хажуу хавиргын хүмүүстээ магтаж гарна. Би зул өргөсний дараа багшийнхаа хөшөөнд очив. Хөшөөн дээр “З. Гулиранз 1945-2008. Багш та Хүнийг хүн болгоно Худлыг үнэн болгоно” гэж бичжээ.

Бид буцлаа. Тэнгэр цэв цэлмэг. Сүхбаатар чигийн зүүн уулсын дээгүүр хаямаг цагаан үүлс зурвас зурвасхан зулагдсан байхыг үл тооцвол үнэндээ бүртийх ч үүл алга. Чанх дээр нуман сар хэнз унаганы сэнжин тамга шиг сэмжрэн байна. Би Ариунаад тэр сарыг заав. Олон тайлбар ч хэрэг алга. Ойрын хэд хоног зэврүүндүү байсан тэнгэр өнөөдөр налайж байна. Намрын огтор шар нар уг нь ийм л байдагсан даа.
Зам зуур элдвийн юм сэтгэлд эргэлзэж дув дуугүй явав. Буцахад намайг Д. Ганболдын машинд суулгасан бөгөөд энэ эрхэм бид хоёр МУНН-д хүчин зүтгэж явсан журмын нөхөд бөгөөд тэрээр Хон хэрээдийн Д. Энхбатын төрсөн ах нь юм. Одоо МҮЭ-ийн Төв Зөвлөлд уул уурхайн салбарын захиралын алба хашиж байгаа аж. Надтай цуг Д. Энхбатын аавынх нь төрсөн дүү баавай хэмээх В. Дулам, түүний ээжийн нь хамаатан гэх Батсүх хэмээх хоёр настан хамт явав. В. Дулам гуайг ахан дүүс нь ихэд хүндэтгэх бөгөөд нэрт дуучин Оюунтүлхүүрийн эмээ нь юм байна.
“Хон хэрээдийн Д. Энхбат” гэсэн хөшөөний үг нүдэнд харагдаад болдоггүй. “Энэ талийгаачийн оршуулгыг миний муу найз сэтгүүлч, зохиолч Хон хэрээдийн Энхбаттай хүмүүс их андуурах юм байна даа” гэж бодно. Сонинд гарсан эмгэнэлийн зураг нь ч адилхан юм. Угаасаа энэ хоёр Энхбат нэг нутаг, нэг дор, нэг овогийнх бөгөөд их жанжин Сүхбаатарын ээж Хандын удмын улс гэлцдэгийг тэр бүр хүмүүс мэдэхгүй л дээ.

Төдий л удсангүй Улаанбаатарын замын түгжрэлт урсгалд орж явсаар Аса циркийн урд цайллага, будаалганыхаа газар ирлээ. Нэгэн сайхан хүнээсээ хагацан салах сүүлийн сүүн ёслол болох гашуудал тайлах цайллага дээр байх хугацаа мөн ч хүндхэн санагдана. Т. Ариунаа бид хоёр зэрэгцэн сууж ах дүүсийн нь тухай ойр зуурын юм явж байв. Түнтүүгийн Ариунаа бол Түгээмэл дээд сургуулийн Сургалтын албаны дарга бөгөөд Хон хэрээдийн Д. Энхбатын хань нь байсан юм. Д. Энхбаяр маань Арвис, Биндэр, Чингис хэмээх гурван хүүтэй бөгөөд Биндэр нь манай сургуульд багшилдаг юм. Яагаад Биндэр Хон хэрээд бус Ширмэндамдин гэдэг овог авсан юм гэж би түүнээс лавлав. Д. Энхбатын өмнөх эхнэр буюу Э. Биндэрийн ээж нь тэр талдаа холбоотой юм байна. Гадаад харилцааны сайд байсан Л. Эрдэнэчулууны ээж, Лувсан даргын авгай нэг их гоё хүүхэн байсан нь Ширмэндамдингийн охин байсан юмсанж.

Богд хаант Монгол улсын Ерөнхий сайдын орлогч, жонон бэйс Ширмэндамдин бол 1912 оны өвлийн дунд сард Монгол Улсын Гадаад хэргийг ерөнхийлөн захирах яамны тэргүүн сайд чин ван Ханддоржийн хамт Петербург хотноо очиж Оросын II Николай хаанд бараалхан, Станиславын тэргүүн зэргийн эрдэнийн одонгоор шагнагдаж, Романовынхны угсаа хаан ширээнд суусны 300 жилийн ойн ёслолд оролцож, тухайн үеийн хэлэлцээрээр Хаант Оросын засгийн газраас 2 сая рублийн зээллэг авч монголын тусгаар тогтнолыг хамгаалахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан эрхэм билээ.

Би “Биндэрийн ээж нь энд байна уу” гэж асуув. Гэтэл тэр нь бас нэг оршуулгад явсан гэнэ. Чимид зангийн том хүү Балдан гэлэнгийн эмэгтэй дүүгийн ач хүү нь нэрт сэтгүүлч Пүрэвдоржийн Сандуйжав, Ардын жүжигчин П. Цэрэндавга нар юм. Тэр хоёрын ээж 93 настай Хорлоо гуай сая таалал төгсч ах дүү нар нь үндсэндээ хоёр хуваагдаж ажил явдлыг нь гүйцэтгэж байгаа юм байна. Тэгж суутал Т. Ариунаагийн утас дуугарав. Ярианы өнгөнөөс үзэхэд бас нэг хүн болохоо байчихав уу даа. Баянгол дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын төлөөлөгч, “Милл хаус” компанийн гүйцэтгэх захирал Шархүүгийн Пүрэвсүрэн нас баржээ. Би түүнийг таних юм.
-Яасан гэж байна
-Зүрх нь хаагдчихаж

Хорвоогийн явдал зовлонгоор дүүрэн аж. Гагцхүү зовлонт ертөнцийг туулах гэж хүмүүн заяаг олох нь өөрөө зовлон бус уу. Тэгвэл тэр мөрөөдөл болсон жаргал гэж ер нь юу юм бэ. Нар юм уу, эсвэл зовлонгийн хэлтэрхий солирын үртэс юмсан уу. Би ингэж бодож суув. Сэтгэл нэг л сонин эмзэг болчихжээ.
-За би явья даа.
-Сургуулийн багш нар одоо ирэх байх.
Хэдэн хурмын дараа би ажлын зүг ганцаараа алхаж явав.

Цааш унших...

Хаянхярваа “Халх голын марш”хоёр давхцсан өдөр

2009.07.30. Пүрэв гариг

Хаянхярваа “Халх голын марш”хоёр давхцсан өдөр

Ардын жүжигчин, хөгжмийн нэрт зохиолч, судлаач П. Хаянхярваатай уулзах гэж “Наран туул” захын урд замаар давхив. Яг 11 цагт Офицеруудын ордонд хүрч Дандар баатарын морьт хөшөөний баруун талаар шурхийж дотогш ороод нэг давхарт байрлах “Ахмадын хороо” гэх өрөөнд очив. Хаалга онгорхой байх атал хүнгүй. Зэргэцүүлэн тавьсан хоёр ширээний хойнох мухар ширээн дээр хар савхин цүнхний дээр саравчтай цагаан малгай байх нь түүний байгааг илтгэнэ. Би хаалганы дэргэд хүлээв. Нэлээд хэдэн минут болох шиг болов. Гэтэл Хаянхярваа хурандаа “00”-ын өрөөнөөс баруун гартаа таяг, зүүн гартаа дүүрэн устай сав барьчихсан гарч ирдэг юм байна. Угийн шавилгахан хүн бүр божин бор өвгөн болчихсон мөжиг мөжиг алхангаа бас намайг харж инээхчээн аядаад “Ирчихэв үү” гэж байна. Би урдаас нь тосч устай ус буцлагагчийг нь авч өрөөнд нь түрүүлэн орж, түүний заавраар цонхны тавцанд байх суурь дээр нь авчирч тавив. Тэр хооронд П. Хаянхярваа Цэргийн дуу бүжгийн чуулгын нэвтэрхий толийг хийж байгаа тухайгаа хэлээд авав. Түүнийг түүнээс өөр хэн ч хийх вэ дээ.
-Ялангуяа ансамбалийн дөчөөд оноос хойших түүхийг надаас өөр мэдэх хүнгүй болчихоод байна л даа. Миний үеийнхэн байхгүй болчихлоо. Би багаасаа цэргийн ансамбельтай ойрхон байсан хүн чинь хүнээ танина хэмээн П. Хаянхярваа ярьж байна.
Би түүнд “Халх голын марш” дууны шүлгээ үзүүлэв.
-Өчигдрөөс хойш бодоод л явлаа. Миний аав Халх голын ялалтын парадыг зохион байгуулалцаж байсан юм.
-Өө тийм үү. Ямар сайхан учрал вэ?
Бид хоёр ингэж хоёр биенээ сайхан сэтгэлээр тосч авлаа.
П. Хаянхярваа дууны шүлгийг эхнээс нь тэмтрэн унших шиг болов.
-Их сайхан санаа байна. Тэр ингэж хэлэв. Надад түүнээс илүү шагнал гэж юу байх билээ.
-Анхны парад яг хэдэнд болсон юм бэ?
-Халх голын ялалтын парадыг 1939 оны 10-р сарын хорьдиор хийсэн юм шиг байгаа юм. Судлаачид үндсэндээ 22-нд гэж тогтож байх шиг байна. Манай аав Цэргийн Ерөнхий сургуулийн хөгжмийн дарга, хошууч Банзарын Пүрэвжав гэж хүн байсан. Зөвлөлтийн талаас Монголын Армийн хөгжмийн бүх цэргийн байцаагч, одоогоор бол Армийн хөгжмийн албаны дарга Роман Решетняк гэдэг хурандаа байсан. Аав, Решетняк хурандаа хоёр Халх голын парадыг гардан зохион байгуулсан байгаа юм. Тэр үед манай ардын хөгжимчин цэргүүд цоохор цэрэг шиг янз бүрийн өмсгөлтэй формтой байж. Нэг өдөр бэлтгэл дууссаны орой Жуков жанжин тэр хоёрыг дуудаж “Маргааш өглөө гэхэд хөгжмийн цэргүүд жигд хувцастай гарахгүй бол та хоёрыг жагсаалын өмнө буудна” гэж хэлсэн гэнэ. Жанжины үг жанжны л үг шүү дээ. Одоогийн Сэлбийн гүүрний зүүн дор цэргийн бэдтгэлийн хувцасны агуулах байж (өдгөө оюутны хотхон). Тэнд тэр хоёр шөнөжин суугаад цэргүүдийнхээ хувцсыг жигдэлж. Тэр үед ямар чийдэн байх биш ил гал, лааны гэрэлд л хувцас хунарыг нь жигдэлж, янзалсан юм байх. Өглөө зургаан цагаас өмнө бэлэн болгоод гадаа гарч, тэр хоёр бие биенээ харж нэг хөхрөлдсөн гэдэг юм. Сонирхолтой нь тэр хоёрын нүүр хав халтар тортог болчихсон байж л дээ. Тэгээд биесээ шоолсон хэрэг.
- Жанжин юу гээ бол ?
- Жуков жанжин өглөө найман цаг жагсаалын бэлтгэлийг үзчихээд сайн ч гээгүй, муу ч гээгүй, юу ч хэлэлгүй явчихсан гэдэг. Юу ч хэлэх вэ дээ, үүрэг нь тэр юм чинь.
Түүнтэй ярилцаж суухдаа түүнийг ажиглаж байв. Явж байхдаа түүртэнгүй байсан хүн ширээнийхээ ард жолооны ард суусан шиг золбоотой харагдав. Хяранхярваа гуайн яриа нь цэгцтэй, алив үйл явдлыг нүдэнд харагдтал дүрслэн ярина. Ер нь яриа сайтай, хүнд итгүүлэх тал дээрээ гарамгай нэгэн л даа. Ганц нэг тааралдах төдийгөөс хэтрээгүй боловч би түүнтэй уулзах дуртай байдаг юм. Үгээр өвч хучигдсан түүний яриаг телевизийн нэвтрүүлгээс хар залуудаа олонтой сонсч ялангуяа хөгжмийн урлагийн онолын мэдлэгийг нь биширдэг байснаа саналаа. Хөгжим судлагч П. Хаянхярваа Монгол телевизээр хэдэн онд ч билээ дээ цуврал нэвтрүүлэг хөтөлдөг байсан юм.
Намайг бодлыг далайд ийнхүү хөвөх үед түүний өрөөнд хоёр ч хүн орж ирж яриа хөөрөө дэлгээд гарсан. Нэгийг нь Бүдсүрэнгийн Банзрагч гэх. Цэргийн чуулгын бүжгийн ноён нурууг нугалж байсан хүн гэнэ. Хаянхярваа гуай түүнийг “Манай цэргийн бүжгийн амилуулсан хүний нэг дээ” хэмээн магтаж байна. Дараагийн хүнийг Дашдондог гэх. ЗХУ-ын удирдагч Л. Брежневийг монголд ирэхэд хүндэт харуулын рапорт өгч байсан хүн юм байна. Тухайн үед сайхан эр байсан байж таарна. Одоо ч хуучин бууны хугархай гэсэндээ танагтай сайхан үзэгдэнэ.
Ардын жүжигчин П. Хаянхярваа ярианыхаа сэдвийг огцом өөрчлөв. Тэрээр:
-Чамайг ирнэ гэж сонсоод өчигдрөөс хойш нэг зүйлийг бодоод л байна. Хоёулаа нэг оперет хийе. Хошин дуурь шүү дээ. Ирэх жил 45 оны дайны 65 жилийн ой болно. Миний нэг ийм санаа байгаа юм. Үйл явдал нь 45 оны дайнд монголд олзлогдон ирсэн япон цэргийн нэг хүн байх юм аа. Тооцож үзвэл одоо 90-92 настай. Тэр үед энд байхдаа монголын тал нутагт сэтгэлтэй болсон. Бас сувилагч монгол бүсгүйд сэтгэлтэй болж. Гэтэл түүний хүү орчин үеийн монгол бүсгүйд дурласан байна. Үнэхээр 1946 онд Богд уулын Бумбатын аманд мод бэлтгэж асан япон цэргийн эмч Ватанабэ-надад, шураг гэгч тоглоом хийн өгсөн явдал буй. Ийм сюжетээр хошин аястай баймаар байна. 10-аад хуудас байхад болно. Диалоги нь хошин яриатай. Оперет чинь яриа, хөгжим, бүжиг гурав шүү дээ гэж байна.
-Ийм үйл явдал бараг бодит зүйл байсан байх аа. Хэдэн жилийн өмнө телевизээр ийм сэдвээр эрэн сурвалжлах нэвтрүүлэг явж байсан санагдана. За яахав оролдоод үзье гэж би хэлэв. Нээрээн ч болмоор санагдаад явчихлаа. Харин хошин болгохын тухайд андуурал, эндүүрэл болон ойлголцол үл ойлголцлыг монгол, япон сэтгэхүйд хэрхэн буухыг төсөөлөн ядаж суулаа.
Бид хоёрын яриа үндсэндээ дуусч би явахаар завдав. Гэтэл унаа ирээгүй бололтой. Ядаж Эрдэнэ утсаа авдаггүй.
- Манай эхнэрийн Эрдэнэ гэдэг. Одоохон ирнэ. Энэ хооронд би таниас түүний өмнөөс нэг зүйлийг асууя. Эхнэр маань жараад оны дууны яруу найргийг судалж байгаа юм. Таниас энэ үеийн дууны тухай асуух байсан юм гэж би хэлэв.
- Жараад он чинь манай нийтийн дууны цэцэглэлтийн эхэн үе шүү дээ. Жараас ер, наяад онд цэцэглэлтийнхээ оргилд хүрсэн. Жараад оны эхэнд дууны шүлэг дээр одоогийн энэ томчууд арай төрөөгүй байсан. Тэр үеийн дууны яруу найргийн гол төлөөлөгчид нь Ш. Сүрэнжав, Ш.Шажинбат, Ж.Бадраа, Д.Батсүрэн, С. Долд, Б.Түвшинжаргал нар юм. Эдэн дээр мэдээжийн хэрэг Ч. Чимид, Б. Явуухулан, Д. Пүрэвдорж, Ц. Гайтав нарын томчууд жагсана. Ц. Гайтав гэхэд л Улаанбаатарын дуу, өөр юу юу ч билээ, Хуримын шог дуу гээд гоё гоё дуу нь орж ирж байсан үе. Миний мэдэх лав эд нар байна.
- Хөгжмийн зохиолчдын тэр үеийн гол төлөөлөгчид хэн хэн байв ?
- Хөгжмийн зохиолчдоос манай аваргууд л байхгүй юу. Гол нь С. Гончигсумаа Л. Мөрдорж хоёр. Дээр нь Д. Бадарч, Г.Дарамзагд, М.Норсонжав нар. Ж.Шараагийн цоорч гарч ирсэн үе нь. Ш.Эрдэнэбат амжилттай алхмуудаа энэ үед хийж эхэлсэн. Дунд үеэс Г.Алтанхуяг гарч ирсэн. Сүүл үеэс З.Хангал орж ирнэ. Г.Алтанхуяг, З.Хангал хоёр бол дууны аяыг эгшгийн хувьд нь баяжуулж өгсөн шинэчлэгчид байсан. Г.Алтанхуяг, З.Хангал, Баатарын дуу зохиогдонгуутаа нийтийн дуу болчихдог увьдастай байсан цаг шүү. Зундуйн Батсүх байна. Б.Цогоо, Хаймчигийн Баатар орно. Ч.Сангидорж орж ирнэ. Гол нь энэ хэд юм даа. Би яах вэ 61 онд орж ирсэн хүн. Ийм хүмүүс жараад оны дууны гол нүүр царай нь болж байсан. Эндээс л жараад оны дуу яг харагдана аа. Бас Пунцагийн Лувсан гэж хүн бий. Одоо 95 настай байж байгаа. Яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч хүн. “Цэргийн вальс” гээд тэр үеийн цэргийн гол дууг энэ хүн бичиж байсан юм. Орбитод байдаг. Би сар бүр биеийг нь асуудаг. Гэртээ л байж байдаг юм.
-Таны өөрийн тань анхны дуу жараад онтой холбоотой шүү дээ?
-Тийм. Миний хамгийн эхнийх нь “Цэргийн нөхөр Цэрэнтэй”-гээ гэдэг дуу бий. Дуу зохиогоогүй байж байгаад зохиосон нэг номерийн анхны дуу маань байгаа юм.
-Хэдэн он билээ ?
-1961 оны 7-р сарын 19-ний юм аа. Би мартдаггүй юм. Долд надад шүлэг авчирч өгөөд, би “пээ, би дуу бичдэггүй юм” гэхэд минь “Яаж болдог юм чи, шинэ ажилд орж байгаа хүн дуутай оч” гэж надад шүлэг өгөөд энэ дууг хийлгүүлж байсан юм. Самдагийн Долд олон хүнийг дуутай болгосон хүн шүү. 1966 онд С. Долдын шүлгээр “Пуужинт цэргийн дуу” гэж дуу хийж байлаа. Бид 2, олон дуу хамтарч хийсэндээ.
-“Цэргийн нөхөр Цэрэнтэй” дууг анх хэн гэдэг дуучин дуулсан юм бэ ?
-Анх Төв аймгийн Соёлын ордны Гийнаа гэж хүн дуулсан. Манай дуучин байсан юм. Дараа нь хэд хэдэн хүн дуулсан. Хамгийн их алдаршуулсан хүн нь Гончигийн Жанчив, Д. Дорждэрэм хоёр. Энэ хоёр энэ дууг эн тэнцүү тэгшхэн дуулсан.
-Дараагийн дуу нь ?
-Аюурзанын Мял гэж ХААЯ-ны ажилтан, шүлэг сонирхогч хүн байсан. Түүний шүлгээр “Ардын арми” гэдэг дууг 1964 онд зохиосон. Энэ дуу олон жил дуулагдсаан. Одоо үг нь таарахаа байчихаад дуулахгүй болчихоод байгаа юм. “Ардын хувьсгалаар дуунд төрсөн” /өөрөө аялав/ гээд Цэрэндорж гуай, Дашжамцын дуу бий ш дээ. Тэр дууны дараачийн гарч ирсэн дуу нь энэ байгаа юм. Түүнээс хойш ардын армийн дуу гэж олигтой юм гараагүй л байна.
-Энэ дуунууд тань хэвлэгдсэн үү?
-Би ганц дууны түүвэртэй. Тэр маань 16 дуутай жоохон юм байдаг юм. Би цэргийн дуун дээр л ажилласан хүн. Харин сүүлийн үед л нийтийн дуу хийдэг болж.
Бид хоёр ийнхүү ярилцав. Хаянхярваа гуай ямар нэгэн юманд яарах шиг санагдав. Би ч явахаар бослоо. Намайг өрөөний хаалгыг нь хаах үесэд миний шүлгийг хэзээний барьчихсан суугаа нь нүдний үзүүрт зэрвэсхийн харагдав. Тиймээс би баяртай гэж дахин хэлэх гэснээ хэлээ татав. Хаалга хаагдав.
Офецеруудын ордны хашааны гадна яруу найрагч Батнайрамдалтай тааралдав. Нутгийн хэдэн хүнтэй явж тэдний цэргийн хүүхдийг нь хугацаанаас нь өмнө халуулах гэж хөөцөлдөж өгсөн гэнэ. Нөгөө хэд нь машинаасаа гар ирээгүй тул би бас үл тоон уулзалсан ч үгүй.
Төдөлгүй Эрдэнэ ирж Офицеруудын ордноос Төв шуудангийн ард байх Түгээмэл төв дээр очив. Намайг очиход Харцага дээд сургуулийн захирал Энхтуяа ирчихсэн байж байна. Би түүнтэй хэдэн зүйл ярьж, дараа нь Түгээмэл төвийн нягтлан Энхтуяатай уулзаж ажил төрлийн юм ярьж байтал утас дуугарав. Хаянхярваа гуай ярьж байна.
-Нөгөө шүлгэнд сайхан марш хийчихлээ. Нэг асуух юм байна. Хоёрдугаар бадгийн хоёрдугаар мөрний “Тун чиг эрэмгий зоригт шонхрууд тулалдаж байсан юм” гэдэгт нэг үг илүүдээд байна, яахав гэж байна.
-“зоригт” гэдгийг нь хасчих.
-Ээ дээ болоод явчихлаа. “Тулалдаж байсан юм” гэдгийг “тулалдсан юм” гэчихвэл бүр болоод явчихмаар байна. Утга нь өөрчлөгдөхгүй биз ?
-Утга ч өөрчлөгдөхгүй л дээ.
-Гуравдугаар мөрийн “болохоор” гэдэг үг мөн сайхан зохицож байна шүү.
-Яамай даа. Та яасан хурдан хийчихэв ээ. Би очиж сонсно оо.
-Тэгээрэй, тэгээрэй.
Утас тавиад би Энхтуяад
-Хаянхярваа гуайд цаг гаруйн өмнө нэг шүлэг өгсөн юм. Гэтэл дуу хийчихэж. Бүр марш шүү гэж бахархан хэлэв. Хаянхярваа гуайн яарсны учир тайлагдав.
Би олон хөгжмийн зохиолчтой дуу зохиож байсан. Тэгэхдээ ийм хурдтай хийж байхыг тэр бүр үзээгүй. Тэр тусмаа далан нас хол хэвийсэн энэ гайхамшигт эрийн хувьд бүр ч хэлэх үг алга. Чухам ийм оюуны баялагийг төрийн хамгаалалтад авмаар санагддаг. Энэ хүний ой санамжид буй монголын хөгжмийн урлагийн онол, түүхийн олон баримт, үнэлэлт дүгнэлт, өөрийн биеэр гэрчлэх үйл явдал, тод сонин дурсамж, уран бүтээлийн дахин давтагдашгүй амьд яриа хөөрөг өөр хэн нэгнээр орлуулж болно гэж үү. Гэтэл би энэ эрхэм хүний цагийг хумсалж дуу хийлгэх гэж шүлэг өгч байдаг бас бөх зүрх ээ гэж өөрийгөө зэмлэн бодов. Бас Цэргийн чуулгын нэвтэрхий толь хийх техник ажлыг бодохоос түүний хайран цагийг харамлан дэмий л ганцаараа гаслан суув.

Цааш унших...

Варшавын өдрүүд: Хааны цэцэрлэг

Бөмбүүлэй замд бууж Батжаргал, Батхишиг бид гурав Хааны цэцэрлэгт очив. 1998 онд Батжаргалтай хамт энд ирж байсан тул танил санагдаж байлаа. Гэвч үзсэнээсээ илүү үзээгүй нь их, санахаасаа илүү мартагдсан нь их байв. Дөрөвдүгээр сарын сүүлч гэхэд Хааны цэцэрлэг аль хэдийн ногоорч цэцгийн хүрээлэнд умбаж байлаа.

Варшавын өдрүүд: Хааны цэцэрлэг

Бөмбүүлэй замд бууж Батжаргал, Батхишиг бид гурав Хааны цэцэрлэгт очив. 1998 онд Батжаргалтай хамт энд ирж байсан тул танил санагдаж байлаа. Гэвч үзсэнээсээ илүү үзээгүй нь их, санахаасаа илүү мартагдсан нь их байв. Дөрөвдүгээр сарын сүүлч гэхэд Хааны цэцэрлэг аль хэдийн ногоорч цэцгийн хүрээлэнд умбаж байлаа.
-Зун болжээ гэж би дуу алдав.
-Энэ жил хавар болж өгөхгүй байна. Хүйтэн гэж Батжаргал хэлэв.
-Сая намайг гардгийн урд шөнө монголд цас орсон. Саяын хэдэн өдөр говийн нутгаар цасан шуурга тавьж сүйд хийх шиг боллоо гэж би нэмж хэлэв.
Монголтой харьцуулахад зун болж, Варшавын хавартай харьцуулахад хавар жинхэнэ утгаараа ирээгүй нь үнэн байлаа. Гүймэг хөнгөн салхи сэвэлзэж цаанаа л жихүүн янзтай. Надад бол дан байг гэхэд давхар цамцтай явах өдөр байна. Хүмүүс хувцсаа хөнгөлсөн боловч цув цуухтай хүн ер харагдсангүй.
-Өдийд Варшавынхан бараг шалдан нүцгэн шахуу явдаг. Энэ жил тийм биш байна гэж Батхишиг Батжаргалын хэлснийг батлах мэт хэлэв.
Бид гурав хамгийн түрүүнд Henryk Siennkiewicz яруу найрагчийн хөшөөнд очив. Польшийн нэрт яруу найрагчийг мэдэхгүй хүн үгүй бөгөөд явагсад голдуу л зогсч хүндлэх нь үзэгдэнэ. Үүд хавьцаа байх тул тэнд төдий л удсангүй цаашилж Шопенийн хөшөөнд хүрэв. Алдарт хөгжмийн зохиолч Шопений сүрлэг сайхан хөшөө цогцолбор болон сүндэрлэж байна. Хөшөө өөрөө аварга том бөгөөд түүний өмнө үлэмж том усан оргилуур үзэгдэнэ. Эдүгээ ус үгүй, хоосон байх нь “хавар болж өгөхгүй” байгааг илэрхийлнэ. Эргэн тойронд нь ширдэг шиг ногоон нимгэн зүлэг хивс мэт зуларна. Хөшөөний ард өндөр модод ургасан нь байгалийн аравч мэт тансагхан. Усан оргилуурын өмнө тал тэр аяараа хүмүүсийн ая тухад зориулагдсан байх бөгөөд хоорондоо сийрэг зайтай тавьсан хүрэн дэрэвгэр сандлууд бүгд хүнтэй үзэгдэнэ. Сандлуудын хооронд дөрвөлжлөн зассан хар хөрст талбайд сарнайн хүрэн болцуут ногоон шилбэт иш суулгасан нь дэлбээлж амжаагүй байна.
Би хөшөөний зүүн урд талын сандалд суув. Хамгийн сайхан харагдах байрлал нь энэ санагдаж байв. Харах тусам бөөн эрчим хүч бадарч байгаа мэт болох юм. “Тэр харц, тэр баруун гарын нь эрхий, долоовор хурууг хараа” гэж өөртөө шивнэж суулаа. Хөшөөг урлаачид Шопений цоглог, эрчимлэг аялгуунд нэгэнтээ хөглөгдөж, түүний нэгэн эгшинг хөшөө болгон “царцаахад” энэхүү зохиомжийг сонгосон бололтой. Түүний баруун өвдгийг түшин үл ялиг урагш тэмүүлэн өндийсөн аварга том модны чилгэр нурууны мөчир намираа борооны усан хөшиг мэт арагш пансарч хун шувуу, аварга матар, үрт жимс мэт түмэн дүрст хувилан зүмбэрлэх бөгөөд тэр нь Шопенийн бие, толгой дээгүүр ид шидэт нөмрөг мэт шүхэрлэжээ. Ажваас бодь модны дор бясалгал хийж буй Будда бурхны нэгэн хувилбар хөрөг мэт. Буддагийн бясалгал төв амгалан, төгс гэгээрлийн утгыг илтгэх бол Шопенийн бясалгал бурхны өгөгдөхүүнийг ая тан болгон амжин буулгах гэсэн уран бүтээлчийн шидэт долгисын зураглал болсон байна.
Шопений гар, нүд, чих гурав нэгэн цэгт төвлөрч тэр нь аялгуут утсаар холбогдсон нь мэдрэгдэж байв. Би тэсэлгүй Шопений харц тунасан яг тэр цэгт нь очиж зогсоход ер бусын эрчим хацрын шар үс ирвэгнүүлэн өнгөрөх шиг болов. Мэдээж Шопений цоо ширтэх тэр газарт эрчимлэг, тансаг аялгуу байгалийн нот мэт тунарч, түүнийг нь төгөлдөр хуурын товчлуурт баруун гарын савхан гоолиг хурууд дамжуулж, сэтгэлийн мухарт чих хангинуулан аялгуу эгшиглэсэн байж таарна. Зүүн гар зүүн өвдгөн дээр, хоёр хөл модны хэмнэлээр ялигүй урагш тэмүүлэн зэрэгцсэн, мөрний арын нөмрөг мөчрийн үзүүрт үнсэлдэж намирсан, үс нь хүртэл долгионтсон зэрэг нь надад нэг л бадрангуй санагдана.
Хөшөө бүхэлдээ хүрлэн хөхөмдөг саарал өнгөтэй, ажвал хүрлийн байван мэт ногоовтор туяа нугалаа зуравсуудаас солонгорно. Суурь нь зэсэн шаргал өнгөтэй бөгөөд барьж үзэхэд зүгээр л шороон хавтанг өнгө оруулсан төдий байлаа. “Энэ суурийг Эрдэнэтийн зэсээр өнгөлөхсөн” гэх бодол зурвасхийв. Элчин санаачилж ийм юм хийвэл Польшийн ард түмэн үеийн үед Шопентай хамт дурсах болно. Ер нь Шопен Польшид төрсөн болохоос дэлхийн хүн. Тиймээс монголчууд яагаад дурсгалд нь хувь нэмрээ оруулж болдохгүй гэж. “Хөшөөний суурийг монголчуудын хөрөнгөөр зэс болгов” гэсэн үг уг хөшөөг 1946.X.17-д барьж байгуулж, 1958.5.11-нд олон нийтийн сангаас санхүүжүүлж сэргээн засварласан тухай бичсэнтэй зэрэгцэн байвал ямар догь вэ”. Би ингэж бодож явав. Бас Балхжавыгаа дурсаж байв. Балхаа маань Польшид сурч байхдаа Шопений хөшөөн дээр олонтаа ирж, юу гэж бодож явсан бол. Уран бүтээлийн ухарч няцашгүй тэмүүлийг эндээс мөнгөн бороо мэт хүртэж явсан нь гарцаагүй.
Бид тэнд нэлээд сууж амраад Хааны ордонд хүрэв. Дөрвөн баганат үүд бүхий хоёр давхар шаргал байшин дээрээ олон суутнуудын хөшөө дээдэлчихсэн налайж байна. Үүдэнд нь утас татаж харуулын бололтой хүн зогсох нь дотогш оруулахгүй байгаа бололтой. Байшингийн баруун урд багавтархан хөшөө тойруулж улаан цагаан хосолсон намхан ишт үзэсгэлэнт цэцгийг дагнан тарьсан байх бөгөөд тэнд хөх цэнхэр солонгон хүзүүт эр тогос өд сөдөө цэвэрлэн тансаглах нь олон ч хүний зургийн хальсанд бууж байна. Тээр жил харахад урт мулзан хүзүүтэй онцгүй бор амьтан харагдаж байсан. Гэтэл тийм бус, үнэхээр үзэсгэлэнт шувуу ажээ. Эм нь охор сүүлтэй, дагзан дээрээ сөөвгөр хэдэн өдтэй тийм цулдан бор юм байдаг юм байна. “Шувууны эм нь онцгүй, эр нь үзэсгэлэнтэй байдаг” гэж нэг нь хэлэв. Нээрээ нугас гэхэд бас тийм юм байна. Эм нь эржгэр бор, харин эр нь тагтаан саарал, бас судалтай. Завины дэргэд ганц бор эм нугасыг дагаж арван хоёр эр нугас “найрч” байгаа харагдана. Эм нугастай хамгийн ойр сэлэх гэж хэрэндээ өөр хоорондоо өрсөлдөх нь өхөөрдмөөр. Эм шувууны анхаарлыг татах биологийн дохиолол нь эр шувууны өнгө зүс нэн чухал болох нь илэрхий. Бурхан багш тийм болохоор эр тогосыг бүтээсэн бололтой.
-Эр тогос элбэг байх юм. Эм нь цөөхөн байдаг уу гэж намайг асуухад
-Эм нь олон. Нэг газар бөөнөөрөө яваа байх гэж Батхишиг хэлэв.
Нээрээ тийм байлаа. Гэвч эм тогосыг сонирхож байгаа хүн цөөн. Харин эр тогосыг хүүхэд, хөгшидгүй шохоорхоно. Үнэхээр сайхан амьтан юм аа. Өдөт сүүл нь ертөнцийн гайхамшиг. Түүнд энэ орчлонгийн бүхий л сайхан өнгө солонгон хувилбараараа нэгдэж ер бусын тансаглалыг бүтээжээ. Ийм өнгөний иж бүрдэл эм тогосыг бүү хэл эр хүнийг ч уяраамаар. Түүнийг амьдаар нь, бодитойгоор нь харж гэмээ нь сая ухаарна. Ер нь “тогосын өдийг бодит байдалтай нь адил зурсан зураач ер үгүй, тэр ч байтугай гэрэл зургийн хальс дутуу буулгадаг юм байна” гэж би бодож явав. Ертөнцөд будгийн өнгөд шингээгүй өнгө бас байдаг юм байна. Ийм сайхан өдтэй амьтан алхаа нь намбалаг, толгой хүзүү нь өндөр атал дуу нь хахир муухай юм аа. Үе үе “гийеэ” хэмээн хүүхдийн цангинасан шингэн хоолой хахир харир татаж байсан нь тогосын дуу болохыг мэдээд сонирхол буурав. “Эр тогост алтан гургалдайн хоолой заяагаагүй нь ертөнцийн гурван дутуугийн нэг ч байж магадгүй. Тэгш, төгөлдөр бусын хууль энд үйлчилж ч байж болох”. Би ингэж бодоод тогосын өдийг нь бус толгойг нь ажиглав. Хөх цэнхэр урт хүзүүнд багадсан юм шиг “тахиан толгой”-д хурц нүд огцом огцом анивчих бөгөөд толгойн араас салаалан өндийсөн өдний үзүүр молцоглон цацарчээ. Нүдний нь ард шар зурвас сар мэт тахиралдана. Эржигэр бор далавч нь ногоовтор туяат их биеийг халхлан хом аятай хоёр бөөрөнд нь “наалдаастай”.
-Талхыг булаацалдаад иддэгсэн. Цатгалан байгаа юм байх даа гэж Батжаргал хэлж байна. Үнэхээр шидэж өгсөн талхыг үл тоон ихэмсэглэнэ. Тэр тогос хайс давж цэцэгт ногоон зүлгэн дээр цэмцэгнэн хэвтээд урд байгаа навчийг залхуутайяа ганц тоншин сэгсрээд идэхчээ аядав. Би шувуу ногоо идэж байхыг гайхан харсан боловч тогос юу иддэгийг лавлан асуусангүй.
Хааны ордны өмнөх нуурын эрэг, гүүрийн дээрээс загасанд талх шидэж хэсэг зогсов. Ус хар хүрэнтэж булингартсан байх тул гүний загас үл харагдах бөгөөд усанд хөвөх талхны үртсийг “хоп” хийн үсэрч үмхэхэд тод үзэгдэнэ. Загас багтаж ядах мэт олон бололтой. Хүмүүсийн шидсэн талх голдуу зүйл рүү сүрэглэн дайрахыг үзэхэд усны мандал хүрэнтэн бараантана. Олон загасны нуруу тэгж харагдана. Хоёр урт сөвгөр сахалтай хавтгай амт жижиг загас том талхны буланг үмхэж чадахгүй хөөн мунгинах нь инээдтэй. Харин хагас алд хэрийн том загас ганцхан “хап” хийгээд шумбан алга болно. Нуурын усанд сом, карп загас их байдаг гэнэ.
-Энэ карп загас баярын ширээн дээр байдаг том загас мөн үү гэж Батхишигийг асуухад Батжаргал:
-Тийм гэж хариулаад надад баярын үеэр худалдагч нар том акуарумд хийж карп загасыг амьдаар нь зардаг тухай хуучлав. Манайхаар бол хонины шинэ ууц тавихтай адил бололтой.
Хааны ордын өмнөх нууранд бяцхан завиар хүмүүс зугаална. Тийм үйлчилгээ байдаг бололтой. Завины хоёр эгнээ суудалд 5-6 хүн суух юм. Завины эзний нуурын ероолд тулж урагшлах тулгуураар багцаалбал нуурын гүн хоёр метрээс хол хэтрэхгүй дэг ээ. Завьтай цуг тагтаан өнгөтэй, нуруундаа хар судалт эр нугас хөвнө. Зарим нь нуурын толионд бадамлянхуа цэцгийн дэлбээ шиг үе үе үзэгдэх шаргал тавцан дээр үүрэглэн сууна. Шувуудын амрах бяцхан дугуй “арал”-ыг хүртэл тооцоолсоос үзэхэд хааны цэцэрлэг бүхэлдээ хүн, амьтны диваажин ажээ.
Хааны ордны өмнөх талбайд байх нэг сонин үзмэр нь чулуун суурин дээр байрлуулсан наран цаг юм. Гэрийн буйр шиг дув дугуй чулууг орчин үеийн цагны хуваариар хэсэгчилэн хувааж ромбоор тоо тавьсан байх бөгөөд тэг голд нь их гарын төгөлдөх хуурын таг шиг хэлбэрт зэс төмөр байрлуулжээ. Түүний сүүдрээр наран цаг “ажилладаг” байна. 1786 онд Анно Домин гэгчийн тооцоолон урласан энэ цагийг мөнхийн цаг гэлтэй. Яг ийм зарчмаар хааны цэцэрлэгийн нэгэн буйд зайнд бас нэг чулуун цаг хийсэн байв. Харин голд нь ороонгоны эвэр шиг булцуут хурц үзүүрт төмөр шигтгэжээ.
-Манайд ийм үхэр чулуу бишгүйдээ бий дээ
-Хүний санаа, санаачилга л дутаж байна.
Бид ийн ярилцав. Хөдөө бага нас бодогдоод явчихав. Хааяа хонинд явна. Говийн нар хөлийн таваг улайстал хална. Ам ангана. Гэртээ хурдан харихын түүс болно. Тэгээд л элсэн дээр дэрс хатгаж наран цаг харна. Бид ингэж л өссөн. Гэтэл бидний багадаа хэрэглэж явсан наран цаг энд элсэн дээр бус чулуун дээр байж байна. Харин Улаанбаатарт маань байгаасан бил үү. Үгүй дээ.
Бид явсаар концертийн их танхимд очив. Танхим гэдэг нь тэр аяараа байгалийн зохиомжтой юм. Дээвэр нь хөх тэнгэр, тайз нь усан дээрх арал, суудал нь эх газрын давхраат үелсэн толгод юм. Надад ингэж л харагдав. Хоёр талдаа найм, найман чулуун багана бүхий тайзны урд хоёр үзүүрт том хэрмэн ханан хаалга босгожээ. Зүүн талын бахим хаалганы өмнө чулуун арслан хэвтэж толгойгоо цонгойлгон өргөсөн бол баруун талынхад нь гүүр хийсэн нь эх газар, арал болон үзэгч тайз хоёрыг холбожээ. Тайз зүүн тийшээ харсан байх бөгөөд мэдээж түүнийг эсрэгцүүлэн үзэгчийн суудлыг тав таван эгнээгээр гурав үелж засчээ. Энд Польш дахь монголчуудын энэ жилийн үндэсний баярын өдөрлөг наадмын концертийг тоглуулах юм байна. Хааны цэцэрлэгт Шопений нэрэмжит Олон улсын хөгжмийн наадам болдог тул монголчуудын үндэсний баярт зориулсан концерт энд болох нь бас ч тохиолдлын зүйл бололтой.
Хааны цэцэрлэгт хүрээлэнгийн хийморь болсон амьтан нь хэрэм юм. Түүн дээр хэдэн сайхан буга согоо нэмчихвэл ч гараад өгнө л дөө. Хэрэм бол өхөөрдөм амьтан юм. Соотон чих, тормон нүд, цайвар энгэртэй хүрэн хэрэм мод дамжин дүүлэхийн зэрэгцээ газраар туулайчлан дэвхэрч цахилах агаад үе үе зогсосхийж хойт хөл дээрээ суун өндийж эргэн тойрноо хараачлах нь эгдүүтэй хөөрхөн. Хүмүүсийн гараас самрын боргоцойг залбирах мэт гуйх мөртөө аливхийн шүүрэн аваад шалавхийн эргэж хэд дэгдсэнээ газар ухан булах буюу эсвэл тэр дороо хурц хоёр үүдэн шүдээрээ сурмаг гэгч цөмөн бувар бувар иднэ.
-Газар булсан хэдэн зуун самраа дараа нь яг олдог гэж Батжаргал хэлэв.
-Нээрээ тийм гэнэ лээ гэж Батхишиг баталж байна.
Тэр зуур монголын ой тайгын олон хэрэм хэрхэн үрэгдэж байгаа тухай гунигт бодол төрөв. Хөвч тайгад хэдэн зуугаараа самарчид гарч, бүүр тайгын гүнд самар цайруулах хятадын машин суурилуулж, тэр байтугай цөмж, хотод авчран савлаж урд хөрш рүү мөн ч олон жил зөөлөө. Хэдийгээр сүүлийн хэдэн жил хил гааль дээр хориг саад тавьсан боловч саяхан телевизээр хэдэн арван тонноор нь шуудайлж хураасан цайруулсан самрыг үзүүлж байгаагаас үзэхэд самрын бизнес зогсоогүй нь илт. Тэр тоолонд хөөрхий муу хэдэн хэрэм сүйрч байгаа. Үүр үүцээ ухуулж өвлийн хүнсэнд хураасан самраа алдаад шидмэс томж боож үхсэн хэрмийн явдал домог биш бодит байдал болоод удаж байна. Хятадууд хэрэмний арьс өндөр үнээр авч хядуулсан нь үнэн хэрэгтээ боож үхсэн хэрмийн дүр зургийг хагаслаж, хугаслах гэснээс л үүдсэн хэрэг.
Хааны цэцэрэлгийн ногоон байгууламжийн талаар ярих юм даанч алга, гайхалтай. Олон төрөл зүйл бүхий ногоон модод бие биеэ дэрлэн битүү бүрхсэн байх агаад ширмэл ширдэг мэт номин ногоон зүлэг газар хөглөрч шар, хөх, улаан цэцэг нүд аргадан алаглана. Бас хар хөх, хүрэн том далбагар навчис хаа сайгүй, гэхдээ үзэмж хээ мэт дэглэгдэн ургажээ. Аварга том модод хаа сайгүй хүглийнэ. Нэг том хүрэн навчит мод бусдаас онцгой харагдана. Түүний диаметр лавтайяа 20 метр орчим байх. Ёроолын гол хэсэг нь хонхойн алга болсон аварга моддын зарим салааг тайрсан, түүний үзүүрт модны хөх саарал ур уруугаа харан ургасан нь таарч байв. Нарийхан “олс” мэт мөчрөө доош гүвэн уруугаа ургасан модод ч байна. Цэцэг бол бүр ч онцгой. Үүдэнд оруут их таван хантын буурь шиг зүлгэн ногоон дугуйд сар хэлбэрээр байршуулан тарьсан хоёр төө хэрийн өндөр шилбэт тулпан хэмээх улаан судалт шар цэцгийг сарнай гэж андуурмаар. Сарнай бол янз янзаараа. Хамгийн сонирхолтой нь монголын ойд ургадаг шар, хөх, улаан, улаан хүрэн цэцгүүд зэрлэг байгалиараа юм шиг энд тэндгүй ургасан харагдана.
Бидний Хааны цэцэрлэгээс гарч явахад хуримын чандган цагаан даашинзтай бүсгүй, тас хар пиджактай хүүтэй хөтөлцөн орж байгаа харагдсан. Тэд хурим хийхийнхээ өмнө энэ мэт дурсгалт газруудад гэрэл зургаа татуулж хурим дээрээ зочиддоо гэрэл зургийн цомог болгон бэлэглэдэг уламжлалтай юм гэнэ. Манайд тэгж яагаад болохгүй гэж.

2009.04.26. Ням гариг


Цааш унших...