“Болор цом”-д борог өвсний шүлэг хэзээ түрүүлэх вэ?

Нэг. “Болор цом”-ын наадамд шүлэг яагаад хасагддаг вэ?

Шигшмэл хорьд үлдээд хасагдсан МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Базарсадын Баттулга енгэнэтэл уйлаад сууж байх юм гэнэ. Яав гэтэл “Би хорин минут уйллаа, одоо гучин минут уйлна” гэж байх юм гэнэ. Өхөөрдмөөр ч юм шиг, өрөвдмөөр ч юм шиг. Өхөөрдөхийн учир нь “Болор цом”-руу тэмүүлэх залуу яруу найрагчийн омголон хийгээд гэгээн тэмүүлэл, өрөвдөхийн учир нь наадам, тэмцээн хоёрын дунд тэлэгдсэн сэтгэлгээ юм. “Болор цом” бол найргийн наадмын дэвжээ болохоос начны найраа хийдэг наадмын тавын даваа биш. Одоо тэр цолны бохир наймаа бараг үгүй болсон. Тиймээс хасагдсандаа шарлахах бус шүлгэндээ харамсах нь зүй зохистой мэт. Б. Баттулгын тухайтад дунд дүйзэд шөвгөрөөд “Гэнэтийн орчлонд” шүлгээ уншсан бөгөөд тэр нь өмнөх даваанд уншсан “Эх орон” шүлгээ гүйцсэнгүй. Уг нь гоо чиний даашинз дээр хатгасан янзага гэнэт амилах мэт... гэгээн монгол минь ...ертөнцийн их ариусгал болно гэх сайхан шүлэг байсан ч “цуугчсан бодол” ч гэх шиг хэлбэржиж амжаагүй хэллэг зэрэг нь нялх занг илэрхийлж байх шиг санагдаж байлаа. Тэгээд л боловсорч амжаагүй сайхан санаа, өмнөх даваанаас суларсан ур хийц нь авах ёстой оноог нь доош дарж шүүгчдийн нийлбэр дүнгээр их дүйзээс хасагдсан хэрэг. Ийм байдал ганц Б. Баттулгад ч байсан юм биш. Даваа даваанаас шивхэрч хасагдсан яруу найрагчид өөр өөрийнхөө шүлгийг ийм хоёр шүүлтүүрээр шүүгээд үзэх хэрэгтэй. Шүүгчдийг өнгөрсөн зууны үлэг гүрвэлийн ордныхон гэхчилэн элдвээр гоочилохоос өмнө өөрсдийгөө гоочилж үнэнийг тунгаавал ихэд хол давхихын шинж бүрдэж байгаагийн зам мөр болно.
Бага дүйз буюу дөчин зургаад шалгарч хоёрын даваанаас хасагдсан яруу найрагч М. Амархүү “Болор цом”-ын тайзнаа бохир агсан тавив. Хараалын үг хэлж хачин муухай аашлав. Үзэгч олноо нулимж үг сэггүй загнав. Үгүй энэ чинь хэн болчихоод хаана, хэнд юун агсан тавина вэ? Түүний уншсан “Дайны цагийн захиа” учир зүйн алдаатай тааруухан шүлэг байсан. “Эзэнгүй захиа ээж аавд нь хэрэггүй. Эр зориггүй цэрэг эх оронд нь бүр хэрэггүй” гэсэн мөр тэр шүлэгт нь бий. Эзэн нь үгүй болсон захиа байхаас “эзэнгүй захиа” гэж байдаггүй. Эр зориг гэдэг нь эрсдэж үхэхийн нэр гэж муйхарлах буюу “сүүгээр бичсэн захиа”-ны хариуг ”цусаараа бичих”-ийг тулган шаардчихаад “Нутгаас нь ирсэн захиа цус битгий үзээсэй” гэж түүнээ тайлах нь үнэндээ шүлгийн өөрийн нь учир шалтгааны гүн ухаадас бус харин “Болор цом”-ын үзэгчдийн цөсийг нь хөөргөх гэсэн угаадас байсан юм. Шүлгээ бус үзэгчдээ бодож бичдэг нь гагц М. Амархүү бус “Болор цом”-д оролцогчдын нийтлэг эмгэнэлт дүр төрх болчихоод байна. Тиймээс “Болор цом”-ын шүлгүүд гэх алга ташилтын шүлгийн бүхэл бүтэн ай сав бий болчихоод байгаа бөгөөд хачирхалтай нь түүнээс салах эрмэлзлэл яруу найрагч, шүүгч, үзэгчдийн алинд нь ч алга.
Яруу найргийн наадмын явцад хасагддаг өөр нэг шалтгаан нь өрсөлдөгчид болон даваа гүвээгээ буруу тооцож сайн шүлгээ нөөцлөөд алддаг гэм ялангуяа залуу яруу найрагчдад их тохиолдох юм. Яруу найрагч М. Амархүү гэхэд “Амьдралын хуудас” гэх “сүүдэртэй, мадагтай ч сүүний үнэртэй” шүлгээ үл нөөцлөн уншсан бол дараагийн даваад архиар бус шүлгээрээ агсан тавих боломжтой байсан. МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч С. Амартайван бас нөөцөлж байж алдаж байгаа харагдсан. Түүнд өөр гал цогтой шүлэг лав байсан байх. Түүний уншсан “Харь аялгатай бүүвэй” нийтлэл шүлэг нь үгийн цэцтэй боловч шинэ уран санаагүйгээс “уулс нойрсоно, улс нойрсоно, хэзээ сэрэхийг хэн мэднэ” гэхчилэн энгийн хүүрнэхэд хүрснээс яруу найргийн үнэлэмжийг бууруулсан юм. Ай. Төмөр-Очирын хувьд ч энэ алдаа давтагдсан. Сүүлийн жилүүдийн “Болор цом”-ын шигтгээ болж буй энэ эрхэм найрагч улс төр, гоморхол хосолсон нэгэн хэвийн шүлгийн сэдвээс хальж чадахгүй байгаа нь шөвгийн дөрөвт шөвгөрөхгүй байгаагийн гол шалтгаан болсоор байна. Жилээс жилд уран бүтээл нь жигдэрч, бас өсч хөгжиж байх нь “Болор цом”-ын болор толинд тусгалаа олж байвал сайнсан.

Хоёр. “Болор цом”-ын тусгал тунгалаг байх учиртай

“Болор цом” хорин найман удаа зохиогдохдоо өөрийн уламжлалаа нэгэнт тогтоосон юм. Мэдээж түүнийг нь дэвсгэрлэн хадгалахын зэрэгцээ үеэ өнгөрөөснийг нь өөрчилж, өнөөгийн шаардлагын дагуу шинэчлэл хийх нь зүй ёсны үйл явц юм. Гэтэл сайн уламжлал нь саармагжиж муу зуршил нь өвлөгдөх гэм байсаар байна.
“Болор цом”-ын эзэн дараагийн цомоо нээж мялаалгын шүлэг уншдаг хэвт ёсон Л. Хасарын үеэс алдарсан. Энэ жил “Болор цом-28” яруу найргийн наадмыг нээх эрэмбэтэй байсан Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар суун таслана гэдэг шиг байн таслан хөлчүүрхээд мялаалгын шүлгээ уншаагүй. Тэгсэн атлаа “Болор цом-28”-ын салхи хагалах шүлэг гэх тодотголтойгоор “Уулын хотын өглөө” хэмээн мялаалгын шүлгээ “Утга зохиол, урлаг” сонинд ичих ч үгүй хэвлүүлсэн байх юм. Цаашид ийм томорхол тогтох нь л дээ.
Ер нь “Болор цом”-ын эзэд алдар хүндийн оргилд гарсан мэт мансуурах, бие тоох хандлага сүүлийн үед хавтгайрах болсныг Ш. Лхамноржмаагийн давилуун хөлчүү байдлаас харж болох юм. Ж. Наранцацралтын нэрэмжит утга зохиолын баяр Дундговь аймагт болоход тайзан дээр согтуу гарч агсан тавьж хашгирч гуугчин шившгээ дэлгэж байсан нь “Болор цом”-ын эзэн гэсэн их мансуурлын дэлбэрэлт байсныг би энэ хоёр циймрээрээ харсан азгүй амьтан л даа. Тэгтэл сая Дарханы “Болор цом” дээр мялаалгын шүлэг уншихдаа дэндүү давилуун, халамцуу сагсуу байхыг бас хардаг юм байна. АНУ, Францад байгаа “Болор цом”-ын эзэд Б. Ичинхорлоо, Л. Хасар нарт мэндчилгээ дэвшүүлэх нь зүй боловч сургуулийн реклам, өөрийн реклам хоёроо хэтрүүлээд зогссонгүй “Бэр гуйж бичсэн шүлгээ” бэрээ төрхөмд нь буцтал ширүүн дориун уншсан нь “Болор цом”-ын эзэн дэвжээгээ хүндлэхгүй байна даа гэх бодлыг надад л лав гүн төрүүлсэн юм. Дэвжээгээ эс хүндлэнэ гэдэг найргаа эс хүндэлнэ гэсэн үг. Энэ нь бас хорт хавдар шиг тархдаг юм байна.
“Болор цом”-ын цомыг олон жил зүүдэлж яваа яруу найрагчийн нэгэн болох Д. Энхболдбаатар тайзнаа хөтлөгчийн дуудлагыг үл сонстол дүлийртлээ унтаж шившгээ тарихад өмнөөс нь яс хавталзаж Дарханчуудаас босч уучлалт гуймаар санагдаж байлаа. Яруу найрагч гэхээр ширэлдсэн урт үс, байнгын салга согтуугаар төсөөлдөг ойлголт үеэ өнгөрөөсөн атал бас ч зохиолчдынхоо өмнө хариуцлага хүлээсэн сонгуульт албан тушаалтан ийн үлгэрлэх нь мөнөөх л хуучин муу зуршлын улбаа шинэ залуу үеэ хордуулсан хэвээр байгааг харууллаа.
“Болор цом” бол үнэндээ яруу найргийн уншлага юм. Тиймээс “Болор цом”-ын эзэд наадамдаа оролцох, мялаалгын шүлгээ унших нь уншигчдын хүсэн хүлээдэг сайхан зүйл. Тиймээс “Болор цом”-ын эздэд өөрийн тааллаар оролцох давуу эрх ямба олгосон байдаг. Энэ нь дархан аваргын ам авах дархлаа шиг гойд чамин эрхэм эрх юм. Гэтэл “Болор цом”-ын эзэд наадамдаа оролцох нь бүү хэл мялаалгын шүлэг унших нь өдрийн од мэт ховордсон. Цомын эзэн Ц. Чимиддорж, Б. Ичинхорлоо, Д. Төрбат, Г. Мөнхцэцэг, Б. Галсансүх нар ойрын жилүүдэд сураггүй. П. Бадарч хөтлөгчөөсөө, Ш. Гүрбазар дэвжээнээсээ зодог тайлсан. Ахмад, дунд үеийн ихэнх яруу найрагчид эчнээ зодог тайлсан мэт таг чиг. Энэ орон зайн дээр залуу цомын эзэд тоглож азрагалах болсон нь дээрх давилуун байдлыг үүсгэх нэг шалтгаан болсныг хэлэх хэрэгтэй. Тэр ч байтугай “Болор цом”-ын эзэн бус зохиолчид наадам дээр мялаалгын шүлэг уншиж дэг зөрчих, тэр тусмаа шүлэг гэхэд даан ч хэцүү сулхан юм хэлээд тайзнаас салж өгөхгүй байхыг хараад уур ч хүрэх шиг, инээд ч хүрэх шиг. Эрхэм анд Л. Одончимид, Дарь. Сүхбаатар нарын мялаалга өргөсныг энд хэлж байна. Мялаалга нэртэй мэндчилгээ, зар сурталчилгааг цаашид болих хэрэгтэй. Ер нь ”Болор цом”-ын дэвжээнд их шөвөгт шалгарах шүлгийн түвшинд л мялаалгын шүлэг уншихгүй юм бол мялаалга бус нялаалга болох бус уу. “Болор цом”-ын тусгал тунгалаг байх учиртай.

Гурав. “Болор цом”-ын ханш шинэчлэлээр хэмжигдэнэ

“Болор цом”-ын ханш хаданд гарав. Болж байна. Түрүүлэх хүнд нутгийн зөвлөл нь хэдийнэ бэлэг бэлдэж, өргөмжлөлөө хэвлүүлчихсэн байх, орон сууц, унаа машин өгөх хүртэл нутаг нуга, ахан дүүсээрээ хөл болох, “Болор цом”-ын эзэн гэхийг Төрийн шагнал, Ардын уран зохиолчоос дээгүүр цол хэргэм гэж үзэх зэрэг нь “Болор цом”-ын ханш өндөрсөж байгааг илтгэнэ. Үүнд баярлахгүй байхын аргаггүй. Гэвч баярлах гэдэг нь бархирахын нэр биш. Яруу найргийн яруу алдрын оргилд гарсан мэт бие тоож хаданд гарахын нэр бүүр ч биш. Их мөнгө, их хүндэтгэл бас сөрөг үйлдэл дагуулдаг нь бодит байдал. Үнэндээ яруу найргийн наадмын бай мөрий нэмэгдэж, нэр хүнд өсч, зохион байгуулах хэлбэр өргөжиж, үзэгч түмний хүндэтгэл нэмэгдэхийн хэрээр яруу найргийн хөгжил түргэсч, шүлгийн чанар сайжирч байна уу гэвэл харамсалтай нь тийм биш байна. Нөгөө дэлхийн дэвжээнд дэвэх монгол яруу найргийн хөтөлбөр энүүхэндээ “Болор цом” хавьцаа ийн унаж байгаад сэтгэл зовохгүй байхын аргаггүй. Тийн ахуйд “Болор цом”-ын шүлгийн уран чадварын ханш ямар байгааг өөрийн эрхгүй эргэцүүлэхэд хүргэнэ.
“Болор цом-28” яруу найргийн наадамд ирсэн хэдэн зуун шүлгээс эхний шалгаруулалтад тэнцсэн гэх 46 шүлгийг Дархан хотноо хоёрын даваанд шүүгчийн хувьд сонсч суухад нүүр халуу оргимоор сул дорой юмс цөөнгүй байсанд гайхсан. Бас ерөөс энэ үеийн яруу найрагчдын шүлгийн түвшин ийм болчихсон юм уу гэх гунигт бодол төрсөн. Үнэндээ энэ хоёрын алиных ч бус анхан шатны шалгаруулалт хариуцлага муутай байсных л даа. Ер нь “Болор цом” яруу найргийн наадмын яруу ханшийг их шөвөгт үлдсэн, үзүүр түрүү авсан шүлгүүд өргөж харин найргийн наадамд ар өврийн хаалга ч гэх нь хаашаа юм ямар нэг байдлаар шүүлтүүр муутай орж ирсэн шүлэг, шүлэгч хоёр гутаагаад байгаа нь нууц биш.
“Болор цом” нь үзэгч, зохиолч хоёрыг холбосон гайхамшигт хөгнө, аргамжааны нэгэн хэлбэр юм. Өнөөгийн зохиолчид үүнээс өөр сүр дуулиантай яруу найргийн наадмыг бодож олоогүй байна. “Болор цом” яруу найргийн наадам сүүлийн зогсоол, сурталчилгааны хэрэгсэл хараахан биш тул байгаа зүйлээ додомдон өөд татах нь бидний эрхэм зорилго. Гэтэл ил, далд хэл ам татлаагүй “Болор цом”-ын тэмцээн ер болсонгүй. Шалтгаан нь “Болор цом”-ыг нэр алдарт хүрэх гишгүүр мэт наагуур ойлгох завсрын олдмол гэмээр цөөн хүмүүсийн “би”-гээр өвчилсний гор, атаа шөтөө, сүнс сүүдэр юм. Яруу найрагчдийн атаа бол цагаан атаа л даа. Гэхдээ түүнийг нь дэврүүлж сэгэн дээр нь хооллодог сэтгүүлч, сонин хэвлэл бишгүй бий.
Яруу найрагч хүн омголон халуун байх, өөрийнхөө ертөнцийн эзэн хаан, хатдын жишгээр аяглах нь ерийн үзэгдэл. Омголон байх нь давилуун байхын шинж бус, эрхэмсэг байх нь этгээд гажууд төрх огт биш. Тийм үгүй аваас өргөн орчлонг өөрөөр харж, өрөм шигийг нь дээжлэх үнэнийг яахан яруусан дуулах билээ. Тиймээс тэдний ааш араншинг засч, хусч болохгүйн нэгэн адил бас хэвлэж хувилж болдоггүй. Гэхдээ “Болор цом”-д хүндэтгэлтэй хандах, дэг ёсыг нь чанадлан сахих, зорилгыг нь хэрэгжүүлэхэд хүн бүхний хүчин чармайлт үнэхээр хэрэгтэй. Шүлэг бичдэггүй ч шүлэг шиг сайхан сэтгэлтэй хүмүүсийн авч өгсөн бэлэг, хандив, өргөж дээдэлсэн хүндэтгэлээр манай яруу найрагчид дутаагүй. Дархан-Уул аймаг байгуулагдсаны 50 жилийн ойд зориулан УИХ-ын гишүүн, “Төвшин сэтгэл” сангийн ерөнхийлөгч Д. Хаянхярваагийн санаачлагаар МЗЭ-ээс зохион байгуулсан Уран үгсийн чуулган, утга зохиолын өдрүүд, “Болор цом-28” яруу найргийн наадмын их хүндэтгэлийг энэ өдрүүдэд бид гүн мэдэрсэн.
Яруу найргаар ард түмэн цангаж, утга зохиолын шинэ залуу үеийг хичнээн их хүсэн хүлээж, монголын утга зохиолын энэ цагийн амьд бурхад болсон ахмад зохиолчдод ямар их хүндэтгэлтэй ханддагийг биеэр мэдрэх тэр агшинд уран бүтээлийн чанар, шалгуур, зохиолчийн ёс зүй, сайхан сэтгэл, халуун дулаан үг ямар их үнэ ханштайг ухаарч байлаа. “Болор цом”-ын ханш мөнгөн дүнгээр бус найргийн шинэчлэлээр хэмжигдэх учиртай.

Дөрөв. “Болор цом”-д борог өвсний шүлэг хэзээ түрүүлэх вэ?

“Болор цом”-д түрүүлсэн шүлгүүдийг ажихад тухайн уран бүтээлчийн сорууд нь байх юм. Ардын уран зохиолч Д. Пүрэвдорж “Би амьдралдаа хоёрхон шүлэг бичсэн. Нэг нь “Хүн төрөлхтөнд хүргэх үг” нөгөө нь “Чингис” гэж хэлэхийг сонсч байсан. Үнэхээр “Болор цом”-ыг санаачлагчийн хувьд тэрбээр тухайн яруу найрагчийн сүлд шүлгийг бичүүлэх, шалгаруулах далд мөрөөдлийг тээж явсан нь энэ наадмын анхны түрүү магнай шүлгээ өөрөө ийн өргөн үнэлснээс тодорхой харагдаж байна.
“Болор цом”-ын гурван удаагийн шагналт Б. Лхагвасүрэнгийн “Ижийтэйгээ байхад би баян байсан”, Д. Цоодолын “Миний муусайн найз нар”, “Болор цом”-ын хошой шагналт Ц. Чимиддоржийн “Малчин”, Б. Ичинхорлоогийн “Тэнгэр”, Ц. Хулангийн “Ганцхан ээждээ унших шүлэг”, “Болор цом”-ын эзэн Т. Очирхүүгийн “Чулууны магтаал”, П. Бадарчийн “Тэмээ”, Т. Галсангийн “Жирмийн сүлжээ”, Б. Доржпаламын “Хөөрлийн шүлэг”, Д. Төрбатын “Сүү”, Г. Мөнхцэцэгийн “Чамаасаа олсон эх орон”, Ц. Бавуудоржийн “Хүрэл чоно”, А. Эрдэнэ-Очирын “Зам”, Д. Урианхайн “Мөнхийн шалтгаан”, Ж. Баяржаргалын “Дарангуйллын хаан оршил”, Ж. Мөнхбатын “Бурхан хүсэл”, Б. Галсансүхийн “Англи хэлэнд итгэж зориулав”, Ш. Лхамноржмаагийн “Хуульгүй амраг”, Л. Хасарын “Миний нэг өдөр ингэж санагдаад”, Х. Эрдэнэбаатарын “ Зуун дамжсан суварга үгс” зэрэг цомын эзэн аль ч шүлгийг үзэхэд гайхам бөгөөд үнэхээр энэ шүлгийг нь ярихгүйгээр тэдний уран бүтээлийг хэлэлцэхийн аргагүй сор бүтээлүүд нь байдаг нь “Болор цом”-ын нүнжиг юм. Тэгэхээр Д. Пүрэвдорж өвгөн найрагчийн өнийн хүслэн биелсээр явна.
Харин эдгээр уран бүтээлүүдийг судлахад ихэвчлэн хүн төрөлхтөн, орчлонгийн жам ёсыг өгүүлсэн далайцтай иргэний уянга, бодол бяслагалын өнгө аястай шүлгүүд байх бөгөөд монгол ахуй, сэтгэлгээ, борог өвсний далд чанадыг өгүүлсэн энгийн гоо дүр дүрслэлтэй монгол шүлэг харьцангүй цөөн байна. Энэ бол тохиолдлын зүйл биш бөгөөд “Болор цом”-ын наадмын өөрийн нь араншин, дүр төрх, хэв маяг нь юм. Чухам энэ байдал нь “Болор цом”-д ордог, ордоггүйгээр нь яруу найрагчдыг хоёр хувааж орхисон юм. Үнэндээ Данзангийн Нямсүрэн “Болор цом”-д ганцхан удаа орж нэгийн даваанаас эхлэн бичигч мэт өчиггүй хасагдаж байсан. Тэр уншсан нь түүний уран бүтээлийн гайхамшигт ертөнцийн гурван баганын нь нэгэн болох “Цас” шүлэг байсан юм. Тэгэхээр мэдрэмжийн шүлэг, гүн ухааны шүлэг, монгол ахуйн борог өвс мэт дүрсэл бүхий шүлэг “Болор цом”-д хол давхихгүй нь дэндүү ойлгомжтой болсон юм.
“Болор цом” ингэж зарим талаараа яруу найргийн өнөөгийн өсөлт хөгжлийг чөдөрлөж, басхүү гай тарьж байгааг олж харахад төвөггүй. “Болор цом”-ыг яруу найргийн эцсийн хэмжүүр, нэр хүндийн дээд оргил, уран чадварын тэхийн зогсоол гэж үзвэл алдас болно. “Болор цом”-ын 28 түрүүг 20 хүн эзэмшиж буй боловч эхэн үеийн аваргууд ээлж дараалан давхар эзэгнэж, сүүлийн жилүүдэд тийм дархлаа хэрэг дээрээ үгүй болсон үйл явцыг бид харж байна. Энэ нь ная, ерээд оны үед “Болор цом” сонгодог утгаараа машид өрсөлдөөнтэй явагдаж байсныг харуулна. Тиймээс цөөвтөр яруу найрагчид мөнөөх хоёр Мөнх шиг бусдаасаа тасарч түрүү өрсөлдөөн нь зөвхөн тэдний хооронд өрнөх тийм өндөр түвшинд байсан юм. Харин хоёр мянган он гараад ганц ч удаа хошой төрөөгүй нь шинэ үе гарч ирлээ гэхээсээ ижил түвшинд туурвиж буй нэгэн хэвийн уйтгарт дүр төрхийг илэрхийлнэ. Шинэ үеийн яруу найраг гэж хэлбэр хөөцөлдөх, сонгомол монгол шүлэг гэж хуучин дүрсэлтэйгээ зууралдахын аль аль нь туйлшрал бөгөөд дэлхийн дайдад сэтгэж, тэдэнд хүлээн зөвшөөрөгдөх яруу найргийг хүн ард маань хүлээж байна. Монголчуудын “Хүн төрөлхтөнд хүргэх үг” нь чухам яруу найраг юм. Ийм чиг хандлагаар “Болор цом” яруу найргийн наадмыг шинэчлэн зохион байгуулах нь өнөөгийн тулгамдсан асуудал болоод байна. “Болор цом”-д борог өвсний шүлэг хэзээ түрүүлэх вэ?

Утга зохиолын шүүмжлэгч Ү. Хүрэлбаатар

“Өдрийн сонин” 2011.01.03 /3703/

Цааш унших...

Монгол бадарчин Гайхамшигт ертөнц

ЦАГ ХУГАЦААГААР АЯЛАГЧ БУЮУ

АМАЙН ТЭМДЭГЛЭЛИЙН УЧИР

Чарли Чаплины тоглосон кинонд утсаар ярьж буй нэгэн эмэгтэйн дүрс яах аргагүй байж байна. Гар утас бий болохоос хэдэн арван жилийн өмнө бүтээгдсэн кинонд ийм дүрс үлдсэн нь шуугиан дэгдээлээ. Нэг хэсэг нь шүд нь өвдсөн хүн хацар дээрээ мөс тавин явна гэхэд нөгөөх нь сүүлд энэ дүрсийг нэмсэн байх гэнэ. Гэвч түүний аль нь ч бус харин цаг хугацаагаар аялагч байх гэсэн таамаглал газар авч байна. Миний хувьд цаг хугацаагаар аялагч гэсэн таамаглалыг дэмжигч бөгөөд Амайн “Монгол бадарчин гайхамшигт ертөнц” номын анхны уншигч болж эх бичвэрийг үзэж суухдаа улам бүр итгэн үнэмшсэн билээ. Учир нь Жамбалсүрэнгийн Золбаяр буюу Амайн дэлхийг явган тойрсон зоригт аялал нь цаг хугацаагаар чөлөөтэй аялах ер бусын сонин мэдрэмжийг төрүүлсэн юм. Ер нь хоёр саваа таягтай аль дивангарын бадарчин өнөөгийн интернетээр тэмдэглэл бичигч бадарчин хоёрын мөн чанар адилхан бөгөөд тэр нь цаг хугацааг эзэгнэгч, царцаагч, хөлөглөгч, хөтлөгч ер бусын чадвар юм.

Хүн төрөлхний түүх нэг л сонин урвуу хамааралтай болохыг Амайгийн тэмдэглэлээс олж харлаа. Хөгжил гэж юу болох, одоогийн дэлхий ертөнц ухарч явна уу, урагшилж явна уу, ер нь ингэхэд Амай маань Чарли Чаплины кинон дахь гар утастай хүн, бид чинь түүний хажуугаар зөрөгч энгийн хүмүүс биш биз гэх сонин бодол төрнө. Нэг их хөгжлийн замыг туулж өндөр түвшинд хүрээд харин одоо түүнээсээ бууж яваа ч юм шиг. Эсвэл нэгэнт туулсан замаараа дахин давхиж яваа ч юм шиг санагдана. Бид чинь одоо цаг дээр бус өнгөрсөн цагт амьдарч яваа юм биш биз. Яагаад ч юм ийм бодол сэтгэл эзэмдэнэ.

“Монгол бадарчин гайхамшигт ертөнц” ном юуг өгүүлнэ вэ? Орчин цагийн монгол бадарчин буюу Амайд тохиолдсон адал явдал уу, аль эсвэл Марко Поло шиг тухайн цаг үеийг цаасанд царцааж түүхийн баримт болгох үлдээх нь чухал байв уу. Миний бодлоор эдгээр нь түүний аян замын тэмдэглэлийн өнгөн тал нь бөгөөд үнэн чанар нь өнөөгийн хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн тухай эргэцүүүлэл хэмээн бодно. Хорин хэдтэй монгол залуу зөвхөн гэр бүлийнхээ санхүүгийн дэмжлэгт дулдуйдан ертөнцийг танин мэдэхээр явж байна. Аялалынхаа явцад гучин настай золгосон энэ залуу алхам тутамдаа тохиолдох амь дүйсэн адал явдлаас монгол хүний дасан зохицох гайхамшигт чанарыг олж харж байна. Дайны гал дүрэлзсэн бүс нутаг, зэрлэг амьтан үүрлэсэн ойн гүнд үүргэвч үүрсэн монгол залуу зөн билиг, заяа тавилан, хийморь сүлдээ найдан танин мэдэхүйн аялал хийж явах нь орчин цагийн амьд домог юм. Түүнд “Энэ миний сүүлийн тэмдэглэл байж магад” гэх бодол олонтоо төрнө. Үхэл хажууд нь сүүдэр мэт дагана. Габон улсын Ндинди суурин хүртэл зэрлэг байгалийн дундуур явсан амь дүйсэн аялалын тэмдэглэлийг уншихад нуруу хүйт оргино. Зам дээр шоргоолжинд идэгдэх үхсэн загас түүнд муу совингийн дохио өгнө. Чийгтэй хөрсөнд нуруугаа нааж үхэл хүлээн хэвтэхдээ сүүлчийн мөчийг өнгөрөөсөн газрынхаа зургийг хальсанд үлдээхийг хүсч байна. Монгол хүний орчинтойгоо дасан зохицох чадвар, сийрэг ухаан, амьдралын төлөө тэмцэл нь түүнийг хөл дээр нь босгоно. Дараа нь амьд үлдэхэд дэм болсон 100 мл ус байсан саванд мөнгө тавьж залбирал үйлдээд 1, 5 литрийн усаа орхиод явж байна. Монгол хүн байгаль хоёр далд мэдрэмжийн гүнд хүйн холбоотойг эндээс харж болно. Үүнд л нүүдэлчин удмын үл тайлагдах нууц оршино.

Нүүдэлчин соёл иргэншлийн сэтгэлгээ, мэдрэмжийн түүхийг тэр мэдэхийг хүснэ. Тиймээс өнөө хэр тэр бүр сэтгэгдлээ бичиж үлдээдэггүй монгол залуучуудын монгол занг гайхна. Зааныг анх харсан монгол хүнд ямар мэдрэмж төрж байсан бол гэж тэр бодно. Тэр мэдрэмжийг өөрийнхөө мэдрэмжтэй харьцуулан үзэхийг хүснэ. Харамсалтай нь өмнөх үеийн монгол мэдрэмжийн тэмдэглэгээ байхгүй. Дусал ус амины үнэтэйг тэр мэдэх мөртлөө сүүлчийнхээ зоосыг шавхаж хаа тааралдсан газрын интернэтэд сууж тэмдэглэлээ бичнэ. Тухайн үеийн сэрэл, мэдрэмж шиг нандин юм үгүй. Торгон агшинг тэр үед л тогтоон барьж цааснаа буулгахгүй бол урсаад л өнгөрнө. Хорвоогийн явдлыг таних нь нүднээ үзэгдэх ахуй байдлаас нүднээ үл үзэгдэх сэтгэлийн байгальд нэвтрэх мэдрэмж хэмээн тэр бодно. Тиймээс “миний аялал нь тансаг жуулчин бус жирийн нутгийн хүмүүсийн адил усыг нь ууж ёсыг нь дагах зарчим” гэнэ. Амайгийн аялалын бусдаас ялгарах гол ялгаа нь энэ. Телевизийн “Үүргэвчтэй аялал”-ын олон шоуг бид мэднэ. Харин Амай шиг нутгийн иргэдийн амьдралаар амьдарч олон жилийн туршид тууштай явсан нь нэгээхэн ч үгүй. Тэд бусдын хөгжлийг гайхан бишрэгчдийн нүдээр ахуй байдлыг хальснаа буулгадаг бол Амай өөрийн хэмжүүрээр бусдын хөгжлийг хэмжиж сэтгэл оюундаа өөрийнхөө мэдрэмжээр бичлэг хийж байна. Түүнд ертөнцийг засаглаж явсан монгол хүний юунд ч нүдээ үл цавчих бардам омог, сэтгэлийн тэнхээ, эр зориг байна. Эрт эдүгээгийн монгол хүний нийтлэг шинж нь байгальтай ойрхон бодгаль чанар нь юм.

Амай маань дэлхийг тойрсон явган аялалаа бадарчны соёлыг сэргээхэд зориулсан гэдгээ хэдэнтэй тэмдэглэсэн төдийгүй номоо “Монгол бадарчин гайхамшигт ертөнц” хэмээн нэрлэсэн. Бадарчны соёл нь нэг талаас ертөнцийн юмс үзэгдлийг танин мэдэх гэсэн эрэл хайгуулын түүх, нөгөө талаас орчинтойгоо зохицох чадвар, амьдрахуйн арга ухааныг эзэмших сургууль юм. Үүгээрээ жирийн жуулчин, монгол бадарчин хоёрын зорилго хийгээд үйлдэл бүхэн ялгарна. Биеэр үйлдэж, сэтгэлээр шинжиж олсон танин мэдэхүйн гаргалгаа нь түүний амьдрах, оршин тогтнох арга хэрэгсэл болж улмаар буй биед нь шингэж мэдлэг болж хувирдаг нь бадарчны соёлын донж маяг нь юм. Соён гэгээрүүлэх туйлын зорилго бүхий бадарчны соёлын мэдээлэл интернетийн хурдаар дэлхийд түгэж мянга мянган монголчуудын анхааралд байсаар ирсэн нь Амайн аялалын өвөрмөц онцлог болж байлаа. Анхаарал татсан Амайгийн аялалтай цуг олон мянган залуучууд дэлхийг хамт тойрсон нь өдрийн тэмдэглэлийн талаарх сэтгэгдлүүдээс тодорхой харагдана. Бид түүнтэй цуг Египетийн Шарм Эль-Шейхтэд дайлайн гүнд шумбаж диваажин хэмээн уулга алдаж, Мозамбикийн хил хүрэх 30 км замыг дугуйн ард арайхийн туулж, амьсгал боотол асгарах Тропик бороонд нэвт норж, буун дуу үл тасрах босогчдын нутгаар амьсгаа дарах алхаж явсан билээ. Бас Малери буюу хумхай өвчин тусахад санаа зовж “Би Малавид хөл тавьсан анхны шахуу монгол. Гэхдээ энд малериас болж үхсэн анхны монгол болмооргүй байна” гэсэн тэмдэглэлийг нь уншиж “наад аялалаа дуусгаад эх орондоо хурдан ир” хэмээн бичиж байлаа. Гэвч Амайг зорилгоос нь үхэл ч хазайлгаж чадахгүй нь нэгэнт тодорхой байв. Тэр дэлхийг тойрч далаад орны хилийн дээсийг гатлаад эх орондоо ирж аян замын өдрийн тэмдэглэлээ толилуулж байна. Түүний энэ тэмдэглэл он цаг улирах тутам улам үнэд орж олон мянган монгол залуучуудын үлгэр дууриал болох болно.

Швейцарийн үзэсгэлэнт модот уулс, Казахстаны ээрэм тал, Канадын гайхамшиг нуурууд, Сахарын хязгааргүй элсэн цөл, Невадын нүцгэн гоёсмог толгод, Гималайн мөнх цаст гайхамшигт оргилууд өөр хаана ямар ч гоо сайхан байгаль байлаа ч энэ дэлхийн хамгийн гайхамшигт шидэт орон нь миний монгол гэж тэрээр дуу алдан бичиж байна. Ер нь аль ч орны хэн ч байлаа гэсэн төрсөн эх нутгаа хамгийн гайхалтай гэх нь жинхэнэ эх сэтгэлгээ гэж юм. Тиймээс Амай “Миний тэмдэглэл зүгээр нэг гэртээ суугаад бичсэн зохиол биш, амь насаараа дэнчин тавьж, өмнө нь хэний ч толгойд орж байхааргүй тийм зүйлүүдийг харснаа бичиж, халуунд халж, хүйтэнд хөрч, өлсгөлөн ганцаардлыг туулсны эцэст бий болсон амьдрал тэмцлийн түүх билээ” хэмээн зоригтой дуугарч байна.

Ж. Золбаяр буюу Амайг би цаг хугацаагаар аялагч гэж хэлмээр байна. Тэрбээр энэ дэлхийн хорин нэгдүгээр зууны эхний энэ он жилүүдийг монгол залуугийн нүдээр хэрхэн шинжсэнээ ном болгон шастирлан буулгаж байна. Түүнийг одоо цаг хэрхэн хүлээн авахаас үл шалтгаалан түүх түүхээрээ үлдэх болно. Цаг хугацааг түүхчлэн бичиж царцааж болно. Цаг хугацааг хөлөглөж оюун санааны аялал хийж болно. Цаг хугацааг хураангуйлж өнгөрсөн цагийг одоо цагт шилжүүлж болно. Энэ нь гагц цаг хугацааг эзэгнэгч бадарчны оюун соёл бүлгээ. Би Амайн “Монгол бадарчин гайхамшигт ертөнц” номын гар бичмэлийг уншиж суухдаа ийн бодов.

Уншигч таныг Амайн гайхамшигт ертөнцөөр аялахыг урьж байна.

Хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/ Ү. Хүрэлбаатар

2010.11.02

Цааш унших...

Хувь заяаны хөдөлгүүр

ХУВЬ ЗАЯАНЫ ХӨДӨЛГҮҮР

Монголчуудын түүх нь хүн төрөлхтний түүхийг нэмэн баяжуулж тодруулан бичсэн баатарлаг ард түмний хөлгөн судар билээ. Түүний эх сурвалж нь тэнгэрлэг монголчуудын хувь заяаны хөдөлгүүр болсон үе үеийн удирдагчдын цадиг түүхийн үргэлжлэл юм. Чухамхүү нэгэн улс орны хөгжил дэвшил, бууран доройтох, сэргэн мандах бүхий л үйл явц нь тухайн үеийн удирдагчдын хувь хүний төрөлх чадвар, түүний хэрэгжүүлж буй төрийн бодлогын үр дүнгийн шууд тусгал байдаг нь тодорхой зүйл юм. Тухайлбал ХХ зууны монголчуудын түүх нь 1911 оны үндэсний хувьсгал, 1921 оны ардын хувьсгал, 1990 оны ардчилсан хувьсгалын түүх бөгөөд хувьсгал бүхэн өөр өөрийн удирдагч - зүтгэгч хүчин буюу хувь заяаны хөдөлгүүрийг буй болгосон билээ. Монголчуудын энэхүү хувь заяаны хөдөлгүүрийн залуурыг түүхийн нэн эгзэгтэй үед залуурдаж, өөрийн тулхтай төрөлх чанар, алсын хараатай төрийн хар хүний бодлого, цаг үеийн мэдрэмжээрээ бусдаас ялгарч шинэ зууны шинэ монголын шинэ түүхийг зөв сайхнаар эхлүүлсэн төрийн зүтгэлтэн бол Жамбын Батмөнх юм. Тиймээс энэ хүний намтар түүх нь хувь хүний хийгээд монгол төрийн түүхийн тодотгол билээ.

“ХХ зууны монгол төрийн зүтгэлтэн” цувралаар хэвлэгдэж буй “Жамбын Батмөнх” хэмээх энэ бүтээлийг түүний хань А. Дариймаа, тэдний хөрш болох утга зохиолын нэрт судлаачдын нэг Д. Өлзийбаяртай хамтран бичсэн нь сонирхол татаж байна. Нэг талаас хар багаасаа ханилан сууж жаргал зовлонгоо хуваалцан ирсэн ханийн үнэн үг, үзэл бодол, нөгөө талаас олон жил хамар хананы наана цаана бөөрөө нийлүүлэн хөршлөн амьдарсан, басхүү төрөлх нутаг ус нэгтэй эрдэмтэн судлаачийн тулхтай үг, энгийн чадварлаг бичлэг нь нийлэн нэгдэж энэхүү бүтээлийг туурвиснаараа онцлог болжээ.

Монгол төрийн нэрт зүтгэлтэн Жамбын Батмөнхийн намтар түүх шавхагдашгүй юм. Түүний хувь хүний хөгжлийн намтар, монголын боловсрол, эдийн засгийн хөгжил, төрийн төлөвшилтөд оруулсан хувь нэмрийг тухайлан судалсан бүтээл өнөө хэр гарсангүй. Тэр бүхий эхлэл болгож түүний хөрөг, дурсамж, захидал, гар бичмэл, ярилцлага, түүхэн баримтуудыг ийнхүү дэлгэн тавьж буй нь сонирхолтой төдийгүй судалгааны гүйлгээнд оруулж буй оновчтой шийдэл болжээ. Үнэхээр баруун хязгаарын буйдхан нутгийн эгэл малчны даруухан бор хүү хэрхэн өөрийгөө хөгжүүлэн боловсруулж, төрийн өндөрлөгт хүрч, нэгэн ард түмний хувь заяаны тонгорог шиг торгон ирэн дээр эх оронч хүний эр зоригийн шалгуур болсон түүхэн зөв шийдвэр гаргаж социализмын сүүлчийн шанг тавьж, ардчиллын эхний босгыг тулж хуучин, шинэ хоёр нийгмийн холбох улаан шугамыг бат найдвартайгаар татаж чухамхүү оготны хамраас ч цус гаргалгүйгээр ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлсэн нь хэн хүний, тэр тусмаа улс төр судаачдын анхаарлыг татах судлагдахуун мөн болох нь гарцаагүй юм.

Номын үндсэн хэсэгт Ж. Батмөнхийн улс төрийн хөргийг бичихдээ “1984 оны үйл явдал буюу Ж. Батмөнх”, “1990 оны үйл явдал буюу Ж. Батмөнх” гэсэн он цагийн хэрэг явдлыг тухайлан авч үзсэн нь түүхийн тэрхүү эгзэгтэй, маргаантай, хурц тэмцлийн үнэн бодит үйлдлийг тодруулахад чухал зүйл болсон байна. 1984 онд Ю. Цэдэнбал нам, төрийн өндөрлөгөөс хэрхэн өөрчлөгдсөн, тэр нь хуйвалдаан байсан эсэх, түүний залгамжлагчаар Ж. Батмөнхийг хэн анх нэр дэвшүүлсэн зэрэг одоо ч нэг мөр дүгнэлтэд хүрч чадаагүй байгаа түүхийн үйл явдлуудыг баримтаар нотлон цэгцэлж, тэр бүхэн нь монгол төрийн хөгжлийн зүй зохистой шийдлүүд байсныг энэ ном өгүүлж байна. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үйл явдлын өрнөлт нь гадаад нөхцөл байдал, дотоод хямралт байдлын огтлолцол, халуун цэг болж байсныг тухайн үед төрийг тэргүүлж байсан Улс төрийн товчоо хэрхэн мэдэрч, түүнд улс төрийн доривтой дүгнэлт өгч бүрэн бүрэлдэхүүнээр огцрох тухай түүхэн шийдвэр гаргасан, тэр нь чухамдаа хэний санаа зориг байсныг бас эндээс тодорхой харж болно. Улс төрийн товчоо огцрох нь улс орны хувь заяаны нэн эгзэгтэй зангилааг тайлах гол арга нь мөн байсныг танин мэдэж, тооцон хэрэгжүүлсэн нь Ж. Батмөнхийн монгол төрийн мэргэн ухаанд мэргэшсэн, улс төрийн эцсийн хариуцлагыг өөр дээрээ татан авч шийдвэрлэх чадвартай улс төрч, эх оронч, баатарлаг үйлстэн байсныг гэрчилж байна.

Энэхүү номын хамгийн сонирхотой хэсэг нь А. Дариймаагийн “Батмөнхийнх гэдэг айл” хэмээх дурсамж юм. Тэрхүү дурсамжинд Ж. Батмөнхийн оюутан цагийн хайр дурлал, ажил амьдралын дурсгалтай мөчүүд, төр түмэндээ нойроо хагаслаж, чөмгөө дундартал зүтгэж явсан мятаршгүй хөдөлмөрийн он жилүүд, ханийнхаа төрсөн нутагт хамт амарсан гайхамшигт үе, түүхийн эгзэгтэй агшинд өөрийн үзэл бодолдоо тууштай байх төрөлх чадвар, бас “тойрон хүрээлэгч”-дийн хэлмэгдэлд өртсөн гунигт явдал, төрийн болон жирийн хүмүүсийн хүн чанарын олон асуудлыг хөндсөн байна.

Ер бусын цаг үед ер бусын байж, эгэл жирийн үед дэндүү эгэлхэн байж чаддаг Ж. Батмөнхийн мөн чанарын гайхамшиг нь хүн чанар, төрийн цэгцтэй бодлогын нэгдэл дунд оршин байсныг түүнтэй хамтран ажиллаж байсан төр, нийгмийн зүтгэлтэн, жирийн хүмүүсийн бичиж нийтлүүлсэн дурсамж, захидал, түүхэн баримтууд нотолж байна. Номын бас нэг үнэ цэнэтэй тал нь энэ юм. Үүнийг ерээд оноос хойш сонин хэвлэлд өгсөн Ж. Батмөнхийн удаа дараагийн ярилцлагууд нэгэн адил тодотгож байна.

Монгол төрийн түүхэнд ул мөрөө үлдээсэн, үлдээж буй хэн ч байсан, түүний гүйцэтгэсэн үүрэг эерэг, сөрөг ямар ч байснаас үл хамааран тэдний өв санг бүрдүүлэх, төрийн хамгаалалтад авах, судалгааны гүйлгээнд оруулах зэрэг бодлогын чанартай үйл ажиллагааг төрөөс дэмжиж, бас санхүүжүүлж байнгын, тогтвортой, тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж байх боломжийг бүрдүүлэх нь эцсийн бүлэгтээ монгол улс, төр, түмний түүхийг үнэн зөв бичих нэгэн шимт хөрс болох нь гарцаагүй. Түүний нэгэн жишиг болгож Ж. Батмөнх судлалын сан байгуулж, түүний бүрэн бүтээлийг эмхтгэж, ялангуяа хамтран ажиллаж, амьдарч байсан хүмүүсийн улбаа бүдгэрээгүй үед нь түүхийн нэн эгзэгтэй үйл явдлыг гэрчлүүлж дурсамж тэмдэглэл бичүүлэх, түүхийн үнэ цэнэтэй ховор баримт хэрэглэгдэхүүн, гар бичмэл тэргүүтнийг улсын архивт татан авах, төрийн зүтгэлтнүүдийн ар гэрийнхэнд тодорхой хугацаанд төрийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байх зэрэг тодорхой хэд хэдэн ажлыг зохион байгуулж хэрэгжүүлэх нь зүйтэй мэт санагдаж байна.

Жамбын Батмөнх хэмээн энэ түүхэн хүний амьдралтай бид ийнхүү танилцлаа. Тэрбээр хувь хүн, гэр бүлийнхээ хувьд төдийгүй монгол төрийн нэгэн хүчирхэг хөдөлгүүр, зүтгэх хүчин нь болж явсан нь тодорхой байна. Түүнийг хувь заяаны хөдөлгүүр хэмээн нэрлэх нь зохимжтой юм. Учир нь өөрөө хүн болж төлөвших, боловсорч гэгээрэх, улсад биеийн хүчин үнэлж зүтгэх, улмаар төрийн тэргүүн болж улс орноо удирдах гэдэг нь хувь заяаны эргүүлэг, түүний дотоод шаталтын хөдөлгүүр билээ. Хорьдугаар зууны нийгмийн гол үзэгдэл болсон социалист нийгмийн сүүлчийн “эзэн хаан”, хорин нэгдүгээр зууны монголын хөгжлийн үндсэн баримтлал болсон хүмүүнлэг ардчилсан нийгмийг өлгийдөн тосч авсан улс төрийн тулхтай зүтгэлтэн Жамбын Батмөнхийг монгол түмэн түүхэндээ мөнхөлж ямагт санан дурсаж явах учиртай.

Доктор, редактор Ү. ХҮРЭЛБААТАР

2006 оны есдүгээр сарын 1-ний өдөр
Цааш унших...