ХУВЬ ЗАЯАНЫ ХӨДӨЛГҮҮР
Монголчуудын түүх нь хүн төрөлхтний түүхийг нэмэн баяжуулж тодруулан бичсэн баатарлаг ард түмний хөлгөн судар билээ. Түүний эх сурвалж нь тэнгэрлэг монголчуудын хувь заяаны хөдөлгүүр болсон үе үеийн удирдагчдын цадиг түүхийн үргэлжлэл юм. Чухамхүү нэгэн улс орны хөгжил дэвшил, бууран доройтох, сэргэн мандах бүхий л үйл явц нь тухайн үеийн удирдагчдын хувь хүний төрөлх чадвар, түүний хэрэгжүүлж буй төрийн бодлогын үр дүнгийн шууд тусгал байдаг нь тодорхой зүйл юм. Тухайлбал ХХ зууны монголчуудын түүх нь 1911 оны үндэсний хувьсгал, 1921 оны ардын хувьсгал, 1990 оны ардчилсан хувьсгалын түүх бөгөөд хувьсгал бүхэн өөр өөрийн удирдагч - зүтгэгч хүчин буюу хувь заяаны хөдөлгүүрийг буй болгосон билээ. Монголчуудын энэхүү хувь заяаны хөдөлгүүрийн залуурыг түүхийн нэн эгзэгтэй үед залуурдаж, өөрийн тулхтай төрөлх чанар, алсын хараатай төрийн хар хүний бодлого, цаг үеийн мэдрэмжээрээ бусдаас ялгарч шинэ зууны шинэ монголын шинэ түүхийг зөв сайхнаар эхлүүлсэн төрийн зүтгэлтэн бол Жамбын Батмөнх юм. Тиймээс энэ хүний намтар түүх нь хувь хүний хийгээд монгол төрийн түүхийн тодотгол билээ.
“ХХ зууны монгол төрийн зүтгэлтэн” цувралаар хэвлэгдэж буй “Жамбын Батмөнх” хэмээх энэ бүтээлийг түүний хань А. Дариймаа, тэдний хөрш болох утга зохиолын нэрт судлаачдын нэг Д. Өлзийбаяртай хамтран бичсэн нь сонирхол татаж байна. Нэг талаас хар багаасаа ханилан сууж жаргал зовлонгоо хуваалцан ирсэн ханийн үнэн үг, үзэл бодол, нөгөө талаас олон жил хамар хананы наана цаана бөөрөө нийлүүлэн хөршлөн амьдарсан, басхүү төрөлх нутаг ус нэгтэй эрдэмтэн судлаачийн тулхтай үг, энгийн чадварлаг бичлэг нь нийлэн нэгдэж энэхүү бүтээлийг туурвиснаараа онцлог болжээ.
Монгол төрийн нэрт зүтгэлтэн Жамбын Батмөнхийн намтар түүх шавхагдашгүй юм. Түүний хувь хүний хөгжлийн намтар, монголын боловсрол, эдийн засгийн хөгжил, төрийн төлөвшилтөд оруулсан хувь нэмрийг тухайлан судалсан бүтээл өнөө хэр гарсангүй. Тэр бүхий эхлэл болгож түүний хөрөг, дурсамж, захидал, гар бичмэл, ярилцлага, түүхэн баримтуудыг ийнхүү дэлгэн тавьж буй нь сонирхолтой төдийгүй судалгааны гүйлгээнд оруулж буй оновчтой шийдэл болжээ. Үнэхээр баруун хязгаарын буйдхан нутгийн эгэл малчны даруухан бор хүү хэрхэн өөрийгөө хөгжүүлэн боловсруулж, төрийн өндөрлөгт хүрч, нэгэн ард түмний хувь заяаны тонгорог шиг торгон ирэн дээр эх оронч хүний эр зоригийн шалгуур болсон түүхэн зөв шийдвэр гаргаж социализмын сүүлчийн шанг тавьж, ардчиллын эхний босгыг тулж хуучин, шинэ хоёр нийгмийн холбох улаан шугамыг бат найдвартайгаар татаж чухамхүү оготны хамраас ч цус гаргалгүйгээр ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлсэн нь хэн хүний, тэр тусмаа улс төр судаачдын анхаарлыг татах судлагдахуун мөн болох нь гарцаагүй юм.
Номын үндсэн хэсэгт Ж. Батмөнхийн улс төрийн хөргийг бичихдээ “1984 оны үйл явдал буюу Ж. Батмөнх”, “1990 оны үйл явдал буюу Ж. Батмөнх” гэсэн он цагийн хэрэг явдлыг тухайлан авч үзсэн нь түүхийн тэрхүү эгзэгтэй, маргаантай, хурц тэмцлийн үнэн бодит үйлдлийг тодруулахад чухал зүйл болсон байна. 1984 онд Ю. Цэдэнбал нам, төрийн өндөрлөгөөс хэрхэн өөрчлөгдсөн, тэр нь хуйвалдаан байсан эсэх, түүний залгамжлагчаар Ж. Батмөнхийг хэн анх нэр дэвшүүлсэн зэрэг одоо ч нэг мөр дүгнэлтэд хүрч чадаагүй байгаа түүхийн үйл явдлуудыг баримтаар нотлон цэгцэлж, тэр бүхэн нь монгол төрийн хөгжлийн зүй зохистой шийдлүүд байсныг энэ ном өгүүлж байна. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үйл явдлын өрнөлт нь гадаад нөхцөл байдал, дотоод хямралт байдлын огтлолцол, халуун цэг болж байсныг тухайн үед төрийг тэргүүлж байсан Улс төрийн товчоо хэрхэн мэдэрч, түүнд улс төрийн доривтой дүгнэлт өгч бүрэн бүрэлдэхүүнээр огцрох тухай түүхэн шийдвэр гаргасан, тэр нь чухамдаа хэний санаа зориг байсныг бас эндээс тодорхой харж болно. Улс төрийн товчоо огцрох нь улс орны хувь заяаны нэн эгзэгтэй зангилааг тайлах гол арга нь мөн байсныг танин мэдэж, тооцон хэрэгжүүлсэн нь Ж. Батмөнхийн монгол төрийн мэргэн ухаанд мэргэшсэн, улс төрийн эцсийн хариуцлагыг өөр дээрээ татан авч шийдвэрлэх чадвартай улс төрч, эх оронч, баатарлаг үйлстэн байсныг гэрчилж байна.
Энэхүү номын хамгийн сонирхотой хэсэг нь А. Дариймаагийн “Батмөнхийнх гэдэг айл” хэмээх дурсамж юм. Тэрхүү дурсамжинд Ж. Батмөнхийн оюутан цагийн хайр дурлал, ажил амьдралын дурсгалтай мөчүүд, төр түмэндээ нойроо хагаслаж, чөмгөө дундартал зүтгэж явсан мятаршгүй хөдөлмөрийн он жилүүд, ханийнхаа төрсөн нутагт хамт амарсан гайхамшигт үе, түүхийн эгзэгтэй агшинд өөрийн үзэл бодолдоо тууштай байх төрөлх чадвар, бас “тойрон хүрээлэгч”-дийн хэлмэгдэлд өртсөн гунигт явдал, төрийн болон жирийн хүмүүсийн хүн чанарын олон асуудлыг хөндсөн байна.
Ер бусын цаг үед ер бусын байж, эгэл жирийн үед дэндүү эгэлхэн байж чаддаг Ж. Батмөнхийн мөн чанарын гайхамшиг нь хүн чанар, төрийн цэгцтэй бодлогын нэгдэл дунд оршин байсныг түүнтэй хамтран ажиллаж байсан төр, нийгмийн зүтгэлтэн, жирийн хүмүүсийн бичиж нийтлүүлсэн дурсамж, захидал, түүхэн баримтууд нотолж байна. Номын бас нэг үнэ цэнэтэй тал нь энэ юм. Үүнийг ерээд оноос хойш сонин хэвлэлд өгсөн Ж. Батмөнхийн удаа дараагийн ярилцлагууд нэгэн адил тодотгож байна.
Монгол төрийн түүхэнд ул мөрөө үлдээсэн, үлдээж буй хэн ч байсан, түүний гүйцэтгэсэн үүрэг эерэг, сөрөг ямар ч байснаас үл хамааран тэдний өв санг бүрдүүлэх, төрийн хамгаалалтад авах, судалгааны гүйлгээнд оруулах зэрэг бодлогын чанартай үйл ажиллагааг төрөөс дэмжиж, бас санхүүжүүлж байнгын, тогтвортой, тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж байх боломжийг бүрдүүлэх нь эцсийн бүлэгтээ монгол улс, төр, түмний түүхийг үнэн зөв бичих нэгэн шимт хөрс болох нь гарцаагүй. Түүний нэгэн жишиг болгож Ж. Батмөнх судлалын сан байгуулж, түүний бүрэн бүтээлийг эмхтгэж, ялангуяа хамтран ажиллаж, амьдарч байсан хүмүүсийн улбаа бүдгэрээгүй үед нь түүхийн нэн эгзэгтэй үйл явдлыг гэрчлүүлж дурсамж тэмдэглэл бичүүлэх, түүхийн үнэ цэнэтэй ховор баримт хэрэглэгдэхүүн, гар бичмэл тэргүүтнийг улсын архивт татан авах, төрийн зүтгэлтнүүдийн ар гэрийнхэнд тодорхой хугацаанд төрийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байх зэрэг тодорхой хэд хэдэн ажлыг зохион байгуулж хэрэгжүүлэх нь зүйтэй мэт санагдаж байна.
Жамбын Батмөнх хэмээн энэ түүхэн хүний амьдралтай бид ийнхүү танилцлаа. Тэрбээр хувь хүн, гэр бүлийнхээ хувьд төдийгүй монгол төрийн нэгэн хүчирхэг хөдөлгүүр, зүтгэх хүчин нь болж явсан нь тодорхой байна. Түүнийг хувь заяаны хөдөлгүүр хэмээн нэрлэх нь зохимжтой юм. Учир нь өөрөө хүн болж төлөвших, боловсорч гэгээрэх, улсад биеийн хүчин үнэлж зүтгэх, улмаар төрийн тэргүүн болж улс орноо удирдах гэдэг нь хувь заяаны эргүүлэг, түүний дотоод шаталтын хөдөлгүүр билээ. Хорьдугаар зууны нийгмийн гол үзэгдэл болсон социалист нийгмийн сүүлчийн “эзэн хаан”, хорин нэгдүгээр зууны монголын хөгжлийн үндсэн баримтлал болсон хүмүүнлэг ардчилсан нийгмийг өлгийдөн тосч авсан улс төрийн тулхтай зүтгэлтэн Жамбын Батмөнхийг монгол түмэн түүхэндээ мөнхөлж ямагт санан дурсаж явах учиртай.
Доктор, редактор Ү. ХҮРЭЛБААТАР
2006 оны есдүгээр сарын 1-ний өдөр
Цааш унших...
Сэтгүүл зүй өөрөө ёс зүйтэй байх учиртай
СЭТГҮҮЛ ЗҮЙ ӨӨРӨӨ ЁС ЗҮЙТЭЙ БАЙХ УЧИРТАЙ
Монголын сэтгүүл зүйн хөгжлийн нэгэн тулгуур багана нь түүний судлал шүүмж юм. Ерээд оноос зогсонги байдалд орж, харин сүүлийн үесэд илт сэргэж буй сэтгүүл зүйн судлалд шинэ судлагдахуун, шинэ судлаачид нэмэгдэх болсон нь хамгийн олзуурхууштай зүйл юм. Үүний нэгэн бүтээл, бүтээлчтэй Таныг зуучлан танилцуулж байгаадаа баяртай байна.
Монгол туургатны Түгээмэл дээд сургууль нь олон улсын сэтгүүлч, орчуулагч, аялал жуулчлалын мэргэжлээр боловсон хүчин бэлтгэдэг бөгөөд тэдгээрийн нэгэн гол чиглэл нь ёс зүйн сургалт юм. Ялангуяа сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудал өнөөгийн монголын сэтгүүл зүйн тулгамдсан асуудал болон хурцаар тавигдаж буй энэ үед Түгээмэл дээд сургууль дээр БНУУ-ын Будапешт хотод төвтэй Соросын сангийн Дундад Азийн судалгааны санаачлага /CARI/ хөтөлбөрийн хүрээнд энэхүү төслийг хэрэгжүүлсэн нь ач тусаа өгч буйн нэг илрэл нь Нямаагийн Түмэнбаярын “Сэтгүүл зүйн ёс зүй” бүтээл юм.
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нэг намын үзэл суртлын хүлээснээс алдуурч олон ургальч үзлийг дээдлэх болсон, төрийн өмчийн хүрээллээс хувийн өмчид тулгуурласан мэдээллийн бүхэл бүтэн сүлжээ бий болсон, сурталчилгааны хэрэгслээс арилжааны хэлбэр рүү шилжсэн зэрэг ерээд оноос хойших монголын сэтгүүл зүйн суурь өөрчлөлтүүд эцсийн бүлэгт сэтгүүл зүйн болон сэтгүүлчийн ёс зүйн өндөр босгыг хэрхэн даван туулах, төлөвшүүлэх их сорилтын өмнө тулж ирсэн билээ. Тиймээс монголын сэтгүүлчдийн дунд ёс зүйн шалгарал явагдаж нэг хэсэг нь хүн гүтгэх, гүжирдэхийн дон тусч хүн чанараа гээж, өөрөө бас гээгдэж, нөгөө хэсэг нь нийгмийн хариуцлагатай сэтгүүл зүйг хөгжүүлэхийн төлөө алдан онон зүтгэн эхэлж байна.
Ийм чухал шилжилтийн цаг үед сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудлаар судлаачид өөр өөрсдийнхөө байр суурь, үзэл бодлыг илэрхийлж, суурь судалгааны шинжтэй бүтээл туурвиж эхэлсэн нь монголын сэтгүүл зүйн судалгааны шинэ судлагдахуун болж байна. М. Зулькафиль, Ч. Чойсамба, Ч. Базар зэрэг олон судлаач ном бичиж, их дээд сургуулиудад магистрийн нэг чухал сэдэв болон хувирсан нь сэтгүүлчийн ёс зүйн сэдэв судалгааны гүйлгээнд нэгэнт орсныг бэлхнээ харуулж байна. Эдгээр бүтээлүүд нь сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудлыг дагнан судалсан буюу хувь хүний тухайтад илүү анхаарч монголын өнөөгийн жишээн дээр түшиглэсэн нь нийтлэг шинжтэй байгаа бол Н. Түмэнбаярын энэхүү бүтээл нь сэтгүүл зүйн өөрийнх нь ёс зүйн асуудлыг цогц хэлбэрээр авч үзэж, түүнээ дэлхийн сэтгүүл зүйн өнөөгийн цөм болсон асуудлуудын хүрээнд татан оруулж, монголын хөрсөнд буулган идээшүүлэн бичсэнээрээ онцлог болсон байна. Тиймээс сэтгүүл зүй дэх ёс зүйн суурь ойлголтуудыг түүхэн зүйн үүднээс ул үндэстэй тайлбарлаж, сэтгүүл зүйн ёс зүйн хэм хэмжээг хэвшүүлэхэд учрах бэрхшээлийг бусад орнуудын жишээн дээр олон талаас нь шинжилж, хэвлэлийн хяналтын тогтолцоог нэлээд дэлгэрэнгүй судалсан нь анхаарал татаж байна.
Сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудал өөрөө нэн эмзэг, хурц асуудал учраас нэг талаас сэтгүүлчийн ур чадвар, боловсрол, үзэл бодлын төлөвшилтийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлийн нийтлэлийн бодлоготой уялдуулан оюун санаа, сэтгэлгээний эрүүл орчинг бий болгох, нөгөө талаас тэдний эрх ашгийг хамгаалах, эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх, уншигчдаа ёс зүйтэй мэдээллээр хангахад хуулийн байгууллага, хуульчдын идэвхтэй оролцоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай болж байна. Энэ үүднээс авч үзвэл хуульч Н. Түмэнбаярын “Сэтгүүл зүйн ёс зүй” ном анхны бүтээл болж байна. Тиймээс сэтгүүл зүйн ёс зүйн эгзэгтэй олон асуудлын гарц, гаргалгааг хууль зүйн үүднээс хэрхэн авч үзсэнийг эндээс олж харж болно. Бас сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагаатай холбоотой өнөөдөр мөрдөгдөж буй Монгол Улсын хуулиудын холбогдох заалтуудыг тухайлан авч нэлээд иж бүрэн хэлбэрээр түүвэрлэн хавсралт хийсэн нь энэ номын үнэ цэнг улам нэмэгдүүлж байна.
Н. Түмэнбаяр энэхүү төслийг Түгээмэл дээд сургуульд хэрэгжүүлэхдээ сэтгүүлчийн ёс зүйн хичээлийн шинэ хөтөлбөр боловсруулсан юм. Тиймээс “Сэтгүүл зүйн ёс зүй” номд үе үе сургалтын шинжтэй зүйлс цухалзаж байгаа нь илүүц зүйл огт биш. Ялангуяа сэтгүүлчийн ширээний сургуулилт гэмээр сонирхолтой дасгалууд нь тийм жишгээр баяжуулж сургалтад ашиглаж болохыг харуулсан үлгэрчилсэн загварууд юм. Уг номд дэлхийн сэтгүүл зүйн түүх, хөгжлийн чиг хандлагыг илэрхийлсэн олон баримтуудыг дэлгэрэнгүй оруулсан нь монголын нөхцөлд сэтгүүл зүйн ёс зүйг төлөвшүүлэхэд шинэ санаа сэдлийг өгч байгааг судлаачид төдийгүй Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл болон хуулийн байгууллагууд анхааралдаа авахыг хүсье.
Монголын сэтгүүл зүйн хөгжил дэлхийн өнөөгийн түвшинд хүрэхийн тулд өөрөө зөв төлөвшиж, хүн төрөлхтний үнэт зүйлсийг үндэсний хэмжээнд идээшүүлэн дасгах, агаар ус мэт адилхан хэрэглэх, хүртэх учиртай билээ. Иймээс ёс зүйн асуудлыг сэтгүүл зүйн өөрийнх нь тогтолцооны хүрээнд авч үзэж, түүнийг нь уншигчдын боловсролын хатуу шүүлтүүрээр шүүж, эрх зүйн чадамжтай орчинг бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй юм. Мэдээллийг эрж хайх, боловсруулах, түгээх эрх чөлөөг эдлэхдээ ёс жудаг, хүн чанар, үнэнийг эрхэмлэх ардын ухаанд дэвсгэрлэж, олон улс, өөрийн орны хэмжээнд мөрдөгдөж буй хуулийн заалтад нийцүүлсэн эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх, боловсронгуй болгох нь сэтгүүл зүйн ёс зүйг цэвэршүүлэн төлөвшүүлэх амин чухал нөхцөл юм. Чухамхүү үүнийг Н. Түмэнбаяр сэтгэлдээ тээн “Сэтгүүл зүйн ёс зүй” энэхүү бүтээлийг туурвисан байна.
Их дээд сургуулийн сэтгүүлчийн ангийн оюутан, судлаачид төдийгүй уншигчид, нийт хүмүүст энэхүү бүтээлийг Монгол туургатны Түгээмэл дээд сургууль зориулж байна.
Түгээмэл дээд сургуулийн
захирал, доктор Ү. ХҮРЭЛБААТАР
2005 оны зургадугаар сарын зургааны өдөр
Монголын сэтгүүл зүйн хөгжлийн нэгэн тулгуур багана нь түүний судлал шүүмж юм. Ерээд оноос зогсонги байдалд орж, харин сүүлийн үесэд илт сэргэж буй сэтгүүл зүйн судлалд шинэ судлагдахуун, шинэ судлаачид нэмэгдэх болсон нь хамгийн олзуурхууштай зүйл юм. Үүний нэгэн бүтээл, бүтээлчтэй Таныг зуучлан танилцуулж байгаадаа баяртай байна.
Монгол туургатны Түгээмэл дээд сургууль нь олон улсын сэтгүүлч, орчуулагч, аялал жуулчлалын мэргэжлээр боловсон хүчин бэлтгэдэг бөгөөд тэдгээрийн нэгэн гол чиглэл нь ёс зүйн сургалт юм. Ялангуяа сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудал өнөөгийн монголын сэтгүүл зүйн тулгамдсан асуудал болон хурцаар тавигдаж буй энэ үед Түгээмэл дээд сургууль дээр БНУУ-ын Будапешт хотод төвтэй Соросын сангийн Дундад Азийн судалгааны санаачлага /CARI/ хөтөлбөрийн хүрээнд энэхүү төслийг хэрэгжүүлсэн нь ач тусаа өгч буйн нэг илрэл нь Нямаагийн Түмэнбаярын “Сэтгүүл зүйн ёс зүй” бүтээл юм.
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нэг намын үзэл суртлын хүлээснээс алдуурч олон ургальч үзлийг дээдлэх болсон, төрийн өмчийн хүрээллээс хувийн өмчид тулгуурласан мэдээллийн бүхэл бүтэн сүлжээ бий болсон, сурталчилгааны хэрэгслээс арилжааны хэлбэр рүү шилжсэн зэрэг ерээд оноос хойших монголын сэтгүүл зүйн суурь өөрчлөлтүүд эцсийн бүлэгт сэтгүүл зүйн болон сэтгүүлчийн ёс зүйн өндөр босгыг хэрхэн даван туулах, төлөвшүүлэх их сорилтын өмнө тулж ирсэн билээ. Тиймээс монголын сэтгүүлчдийн дунд ёс зүйн шалгарал явагдаж нэг хэсэг нь хүн гүтгэх, гүжирдэхийн дон тусч хүн чанараа гээж, өөрөө бас гээгдэж, нөгөө хэсэг нь нийгмийн хариуцлагатай сэтгүүл зүйг хөгжүүлэхийн төлөө алдан онон зүтгэн эхэлж байна.
Ийм чухал шилжилтийн цаг үед сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудлаар судлаачид өөр өөрсдийнхөө байр суурь, үзэл бодлыг илэрхийлж, суурь судалгааны шинжтэй бүтээл туурвиж эхэлсэн нь монголын сэтгүүл зүйн судалгааны шинэ судлагдахуун болж байна. М. Зулькафиль, Ч. Чойсамба, Ч. Базар зэрэг олон судлаач ном бичиж, их дээд сургуулиудад магистрийн нэг чухал сэдэв болон хувирсан нь сэтгүүлчийн ёс зүйн сэдэв судалгааны гүйлгээнд нэгэнт орсныг бэлхнээ харуулж байна. Эдгээр бүтээлүүд нь сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудлыг дагнан судалсан буюу хувь хүний тухайтад илүү анхаарч монголын өнөөгийн жишээн дээр түшиглэсэн нь нийтлэг шинжтэй байгаа бол Н. Түмэнбаярын энэхүү бүтээл нь сэтгүүл зүйн өөрийнх нь ёс зүйн асуудлыг цогц хэлбэрээр авч үзэж, түүнээ дэлхийн сэтгүүл зүйн өнөөгийн цөм болсон асуудлуудын хүрээнд татан оруулж, монголын хөрсөнд буулган идээшүүлэн бичсэнээрээ онцлог болсон байна. Тиймээс сэтгүүл зүй дэх ёс зүйн суурь ойлголтуудыг түүхэн зүйн үүднээс ул үндэстэй тайлбарлаж, сэтгүүл зүйн ёс зүйн хэм хэмжээг хэвшүүлэхэд учрах бэрхшээлийг бусад орнуудын жишээн дээр олон талаас нь шинжилж, хэвлэлийн хяналтын тогтолцоог нэлээд дэлгэрэнгүй судалсан нь анхаарал татаж байна.
Сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудал өөрөө нэн эмзэг, хурц асуудал учраас нэг талаас сэтгүүлчийн ур чадвар, боловсрол, үзэл бодлын төлөвшилтийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлийн нийтлэлийн бодлоготой уялдуулан оюун санаа, сэтгэлгээний эрүүл орчинг бий болгох, нөгөө талаас тэдний эрх ашгийг хамгаалах, эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх, уншигчдаа ёс зүйтэй мэдээллээр хангахад хуулийн байгууллага, хуульчдын идэвхтэй оролцоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай болж байна. Энэ үүднээс авч үзвэл хуульч Н. Түмэнбаярын “Сэтгүүл зүйн ёс зүй” ном анхны бүтээл болж байна. Тиймээс сэтгүүл зүйн ёс зүйн эгзэгтэй олон асуудлын гарц, гаргалгааг хууль зүйн үүднээс хэрхэн авч үзсэнийг эндээс олж харж болно. Бас сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагаатай холбоотой өнөөдөр мөрдөгдөж буй Монгол Улсын хуулиудын холбогдох заалтуудыг тухайлан авч нэлээд иж бүрэн хэлбэрээр түүвэрлэн хавсралт хийсэн нь энэ номын үнэ цэнг улам нэмэгдүүлж байна.
Н. Түмэнбаяр энэхүү төслийг Түгээмэл дээд сургуульд хэрэгжүүлэхдээ сэтгүүлчийн ёс зүйн хичээлийн шинэ хөтөлбөр боловсруулсан юм. Тиймээс “Сэтгүүл зүйн ёс зүй” номд үе үе сургалтын шинжтэй зүйлс цухалзаж байгаа нь илүүц зүйл огт биш. Ялангуяа сэтгүүлчийн ширээний сургуулилт гэмээр сонирхолтой дасгалууд нь тийм жишгээр баяжуулж сургалтад ашиглаж болохыг харуулсан үлгэрчилсэн загварууд юм. Уг номд дэлхийн сэтгүүл зүйн түүх, хөгжлийн чиг хандлагыг илэрхийлсэн олон баримтуудыг дэлгэрэнгүй оруулсан нь монголын нөхцөлд сэтгүүл зүйн ёс зүйг төлөвшүүлэхэд шинэ санаа сэдлийг өгч байгааг судлаачид төдийгүй Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл болон хуулийн байгууллагууд анхааралдаа авахыг хүсье.
Монголын сэтгүүл зүйн хөгжил дэлхийн өнөөгийн түвшинд хүрэхийн тулд өөрөө зөв төлөвшиж, хүн төрөлхтний үнэт зүйлсийг үндэсний хэмжээнд идээшүүлэн дасгах, агаар ус мэт адилхан хэрэглэх, хүртэх учиртай билээ. Иймээс ёс зүйн асуудлыг сэтгүүл зүйн өөрийнх нь тогтолцооны хүрээнд авч үзэж, түүнийг нь уншигчдын боловсролын хатуу шүүлтүүрээр шүүж, эрх зүйн чадамжтай орчинг бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй юм. Мэдээллийг эрж хайх, боловсруулах, түгээх эрх чөлөөг эдлэхдээ ёс жудаг, хүн чанар, үнэнийг эрхэмлэх ардын ухаанд дэвсгэрлэж, олон улс, өөрийн орны хэмжээнд мөрдөгдөж буй хуулийн заалтад нийцүүлсэн эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх, боловсронгуй болгох нь сэтгүүл зүйн ёс зүйг цэвэршүүлэн төлөвшүүлэх амин чухал нөхцөл юм. Чухамхүү үүнийг Н. Түмэнбаяр сэтгэлдээ тээн “Сэтгүүл зүйн ёс зүй” энэхүү бүтээлийг туурвисан байна.
Их дээд сургуулийн сэтгүүлчийн ангийн оюутан, судлаачид төдийгүй уншигчид, нийт хүмүүст энэхүү бүтээлийг Монгол туургатны Түгээмэл дээд сургууль зориулж байна.
Түгээмэл дээд сургуулийн
захирал, доктор Ү. ХҮРЭЛБААТАР
2005 оны зургадугаар сарын зургааны өдөр
Цааш унших...
Тэнгэрийн зарлиг
ÒÝÍÃÝÐÈÉÍ ÇÀÐËÈÃ
Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õ íóóöààñ íóóö ðóó ºðòººëºí ÿâàà ìýò ñàíàãäàíà. Òèéìýýñ øèíý ò¿¿õ ãýæ ¿ã¿é, õóó÷èí ò¿¿õ ãýæ ¿ã¿é á¿ãä ò¿¿õèéí ò¿¿õ àæýý. Ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë, ò¿¿õò õ¿ì¿¿ñèéã øèíýýð íýýí õàðàõàä óðàí çîõèîë õýìýýõ øèäýò åðòºíö åð áóñûí äîëãèñûã ¿¿ñãýíý. ×óõàìõ¿¿ çîõèîë÷èéí ãýãýýí îþóí, ñýòãýëèéí õàëèë, óðàí òàâèë òýðã¿¿òýí öàã öàãèéí íóóöûã òàéëàõ îíüñîãîò åðòºíö áºãººä òèéíõ¿¿ ò¿¿õýí óðàí çîõèîë àìèëàí öýöýãëýäýã þì. Èéí ¿çýõ¿éä ìàíàé óðàí çîõèîëûí ò¿¿õýí áààòðóóäûí ä¿ð ºâºð õîîðîíäîî ¿ë ÿëãàðàì äýíä¿¿ àäèëõàí áàéãààã áàðèìòûí áàðèíòàãò áàðèãäàí ñýòãýëãýýíèé çàãâàð÷ëàë, àðãà áàðèë, îíîë ñóðòõóóíû íýãýí õýâä îðñíîîð òàéëáàðëàæ áîëîõ áîëîâ÷ ¿íýíäýý øèíý÷ëýë õèéãäýýã¿éí ¿íýí ä¿ð çóðàã íü ýíý þì. Õºãæëèéí èéì ¿åä òýñðýëò áîëîí ãàð÷ èðñýí ñîð á¿òýýë íü Ñîðîãäîãèéí Æàðãàëñàéõàí, Ëóâñàíæàìöûí Óäâàë íàðûí òóóðâèñàí “×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” ðîìàí áèëýý.
Ýíýõ¿¿ ðîìàíû ãàéõàìøèãò õóâü çîõèîë íü äýëõèéí õ¿í ×èíãèñ õààíû ä¿ðèéã á¿òýýñýí ºíººã õ¿ðòýëõ á¿õèé ë îëîëòûã øèíãýýõ, îìîéòñîíûã çàëðóóëàõ, îðõèãäñîíûã íýìýõ, îëäîøã¿éã íºõºõ ò¿¿õýí øààðäëàãûã óðàí á¿òýýëèéíõýý ãîë çîðèëãî áîëãîí á¿òýýí òóóðèâñàíä îðøèíî. Òèéìýýñ ×èíãèñèéã õ¿íèéõ íü õóâüä õóâü÷ëàí àìèëóóëæ, òýðõ¿¿ õóâü ÷àíàð íü ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí äóíä õýðõýí àëäàæ ýíäýæ, îíîæ áîñ÷, òºëºâøèæ õºãæèæ áàéãààã óðàí ñàéõíû ºðãºí äýëãýö äýýð á¿òýýí òóóðâèñàí áàéíà. ¯íýõýýð Òýì¿¿æèí ×èíãèñ áîëæ, ×èíãèñ äýëõèéí ÷èõýíä õîíîãøèæ ìÿíãà ìÿíãàí æèë àìüäààñ àìüä îðøèí áàéãàà íü òýíãýðèéí çàðëèã þì.
ªíººã õ¿ðòýëõ, öàøèä ÷ ¿ë äàâòàãäàõ äýëõèéí õàìãèéí òîì ýçýíò ã¿ðýí Èõ Ìîíãîë Óëñûã áàéãóóëæ, äàÿàð÷ëàëûí äàÿàð÷ëàëûã ¿íäýñëýæ áàéñàí äàëàé õààí ×èíãèñèéã 840-ººä îíû äàðàà áóþó õ¿í òºðºëõòíèé ÕÕI çóóíä ñàÿ õ¿ì¿¿í òàëààñ íü ã¿í íýýæ, ò¿¿íèé ã¿í óõààí, ãýãýýðýë, óõààðëûã àíõ óäàà ºâºðìºö, õóðö, çºí áèëãèéí ¿¿äíýýñ ä¿ðñýëñýí íü ººð õýí ÷ áèø “×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” ðîìàí á¿ëãýý. Ýíý ðîìàí îðäíû ò¿¿õ áèø, “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íû õóóëáàð á¿ð ÷ áèø áºãººä õàðèí ÷ òýíä ä¿ðñëýãäýýã¿é, îí öàãèéí õóâüä ãýýãäñýí, ¿çýë áîäëûí õóâüä ãàäóóðõàãäñàí, îíüñîãî ìýò ¿ëäñýí á¿õíèéã íºõºí øàãëàñàí íü ñîðãîã ñîíãîäîã õóâèëáàðûã á¿òýýõ íýãýí øàëòãààí áîëæýý. Òèéìýýñ Ñ. Æàðãàëñàéõàí, Ë. Óäâàë íàð óðàí çîõèîëûí ä¿ðýýð äàìæóóëæ ò¿¿õýí ýðõ á¿òýýñýí ýíýõ¿¿ øèíý ñàíàë íü áèäíèé äàäàæ çàíøñàí ñýòãýëãýý, õýâøèæ òîãòñîí ×èíãèñèéí ä¿ðèéã ýâäýæ ò¿¿íèéã øèíý ñýòãýëãýý, øèíý àðãà÷ëàë, øèíý áîëîìæèéí ¿¿äíýýñ õàðàõ øèíý áîëîìæèéã îëãîæ áàéíà.
Óðãàõ íàðàí çàëààòàé öýíõýð äýëõèéí òàëûã óëààí çàëààòàé ìîíãîë õ¿í çàñàãëàæ åðòºíöºä ºíºº õ¿ðòýë ç¿¿äýëæ áóé íýãýí äýýâýðò áàãòàõ åð áóñûí èõ ã¿ðíèéã ãàãöõ¿¿ åðòºíöèéí ýçýí ×èíãèñ áàéãóóëñàí íü ìºíõ òýíãýðèéí ýðõøýýë, ýõ ãàçðûí èâýýë áàéâ. ×èíãèñ õààí øºíèéí îä øèã ò¿ãýýìýë íýãýí áàéñàíã¿é, ºäðèéí îä ìýò õîâîð õóâü òàâèëàíòàí, õ¿ì¿¿í áèåýñ õýòèéäñýí õóâèëãààíòàí áàéâ. ×óõàìõ¿¿ ìºíõ òýíãýðèéí çàðààëààð òºðñºí ×èíãèñ õààí Îíîí ìºðíèé õºâººíººñ îð÷ëîí äýëõèéí èõ õààí áîëòëîî õóâü õ¿íèé õóâüä õýðõýí çîâæ ç¿äýð÷, áýðõøýýë ñààäûã òóóëæ óõààæèí õàòóóæèæ íîîðõîé äýýëòíýýñ íîìûí óõààíòàí, ìîõîøã¿é òýìöëýýñ ìîíãîëûí õààíòàí, äýýëòýé æààëààñ äýëõèéí õ¿í áîëòëîî äýâæñýí àäàë ÿâäàë, àòàà õîðñîë, àëààí òàëààí, àóãàà ñýòãýëãýýã ä¿ðñýëñýí íü óðä õîæèä áàéãààã¿é ×èíãèñèéí øèíý åðòºíöèéã òàéëàí ¿ç¿¿ëýâ. Ñýòãýë ç¿é, ñýðýë óõààðàë, ñýõýýðýë ìýäðýìæ íü “×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” ðîìàí ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí åðòºíöºä ò¿¿õýí ä¿ð á¿òýýõ øèíý õóâüñãàëûã çàðëàí òóíõàãëàâ.
Ñýòãýë ç¿éí ýíýõ¿¿ ðîìàí ýðäýíèéí åñºí á¿ëýãòýé áºãººä ò¿¿íèéã “Áºðòý”, “Æàìóõà”, “Òýâ Òýíãýð”, “ª¿ëýí”, “Õàñàð”, “Õóëàí”, “Ç¿÷è”, “Áîîð÷è”, “Òýì¿¿æèí” õýìýýí íýðèéäñýí íü ó÷èðòàé. Ýíý ò¿¿õò õ¿ì¿¿ñèéí çàí ÷àíàð, ¿éë á¿òýýë, ¿çýë áîäîë íü íýãýí ãîëûí öóòãàëàí ìýò íýãäýí íèéëæ Ýçýí ×èíãèñ óðãàí òºëæñºíèéã öîãöëîí ä¿ðñýëñýíä “×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” ðîìàíû ãîë îëîëò îðøèíî. ¯¿íýýñ ºìíº ×èíãèñ õààíààñ ýäãýýð ò¿¿õò õ¿ì¿¿ñ òºðºí ãàðñíûã ä¿ðñýëæ áàéñàí áîë ýíä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí íºëºº, àòàà õîðñîë, àìüäðàë òýìöëèéí äóíäààñ ×èíãèñ õààí áîéæèí èõ õààíû çýðýãò õ¿ð÷ áóéã ¿ç¿¿ëñýí íü øèíý ¿çýãäýë áîëñîí þì.
Ä¿ð á¿õýí íü ººð ººðèéíõººðºº àìüäàð÷, õýíèé ÷ íºëººíä ¿ë àâòàí, áàñ ìîíãîëûí èõ ýçýíò ã¿ðíèé õºäºëãºã÷ õ¿÷èí, àç æàðãàë, àòàà õîðñëûí ýçýí áîëæ áàéãàà íü íýí ñîíèí. Ðîìàí á¿õýëäýý õ¿ì¿¿í õîîðîíäûí ñýòãýëèéí èõ òóëààí, çºð÷èë òýìöëèéí òàëáàð, ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí øèíý áàðèìò ñýëò, áàéæ áîëîõ õóâèëáàðóóäû㠺㿿ëñýí íü àíõààðàë òàòàæ áàéãàà þì. Ò¿¿õèéã õýí íýãýí áè÷äýã, òýð íü ÿìàð÷ ñîíãîäîã áè÷ëýãòýé áàéëàà ÷ ¿íýíäýý òóõàéí ¿éë ÿâäàëä õàíäñàí íýãýí õóâèëáàð áºãººä õàðèí óòãà çîõèîë íü óðàí ñýòãýìæ ò¿¿õèéí õîðøèë, ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí ¿íýí áîëîîä õóäàë õóóðìàãèéí íàéðàë õºãæèì þì. Òèéìýýñ “×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” ðîìàíû óðàí ñàéõíû íýýëòèéã óõààðàõäàà ä¿ðýýð äàìæñàí ò¿¿õèéí øèíý ºã¿¿ëýìæ, ò¿¿õ ºã¿¿ëñýí ä¿ðèéí ºâºðìºö øèéäëèéí çîõèñò õàðüöààã ìîíãîë÷óóäûí ºâºðìºö çàí çàíøèë, áàéãàëèà ø¿òýõ ¿çýë, òýíãýð ãàçàð õ¿íèé ãóðàìñàí õîëáîî, Ẻ ìºðãºëèéí îíãîí ø¿òýýíòýé õîëáîæ òàéëàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.
×èíãèñ õààíûã áóðõàí÷ëàí ø¿òýæ çºâõºí èä øèäòýí ìýòýýð ñýòãýõ, ýñâýë ò¿¿íèé ò¿¿õýí ¿¿ðãèéã ¿ã¿éñãýí ãóéâóóëàõ õî¸ð òóéëøèðëûí àëü àëèíûã îãîîð÷ ãàãöõ¿¿ Òýì¿¿æèí õýìýýõ õóâü õ¿í òóõàéí öàã ¿åèéã õýðõýí ìýäýð÷, ò¿¿õèéí õóðèìòëàãäñàí øèíý íºõöëèéã õýðõýí õºòëºí óäèðäàæ, æàðãàë çîâëîí õîñîëñîí õ¿íèé àìüäðàëûã òóóëàõäàà ÿëàí äèéëýõèéí ãàéõàìøãèéí õýðõýí ¿ç¿¿ëñíèéã ýíýõ¿¿ ðîìàí èòãýë ¿íýìøèëòýéãýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ìîíãîë Óëñûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ, ò¿¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ, óëìààð äýëõèéí èõ ã¿ðíèé çýðýãò õ¿ðãýõ àóãàà èõ ¿éëñ ×èíãèñ õààí õýìýýõ íýãýí õ¿íèé àìüäðàëûí ìº÷ëºãò áàãòñàí íü ºíºº õýð òàéëàõûí àðãàã¿é íóóö ò¿¿õ õýâýýð áàéíà. Çóóí çóóí äàìæèõ ýíý èõ ¿éë ÿâöûã õóðààæ îí öàã, îðîí çàéí õóâüä íÿãòàðøóóëñàí íü ×èíãèñèéí òýíãýðëýã ¿éëñ áàéñàí áºãººä ºíººãèéí ìîíãîë÷óóäûí áàõàðõàë, äýëõèéí ò¿¿õèéí îðãèë þì.
“×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” ðîìàí ìîíãîëûí óòãà çîõèîëä øèíý÷ëýë, ººð÷ëºëòèéí èõ õàðàíãà äýëäýæ, ç¿¿ä íîéðûã ñýðýýæ, óðàì çîðèãèéã àâ÷èðëàà. Õýí íýã íü ýë ðîìàíûã õóó÷èíñàã ñýòãýëãýýãýýð õàðæ õàðààí ç¿õýæ, íºãºº íýã íü ãàéõàí ýðãýëçýæ, øèíý ¿åèéíõýí àìòàðõàí óíøèæ, ò¿¿õ÷èä ìàðãàëäàæ áàéíà. Áºðòý õàòíû õàòóó ñýòãýë, Òýâ Òýíãýðèéí àìèí íóóö, Æàìóõûí òàíãàðãûí àíäëàë, ª¿ëýí ýõ Ìýíëýã ýöãèéí ýð ýìèéí íóóö õîëáîî, Õàñàðûí ¿õýë, Õóëàí õàòíû ýöñèéí ìºðººäºë, Ç¿÷èéí ìýðãýä öóñíû ºøèðõºë, Áîîð÷èéí ¿íýí÷ íºõºðëºëèéí í¿ãýë çýðãèéã ãàãöõ¿¿ ýíý ðîìàí äýëãýí ¿ç¿¿ëæ ÷àäñàí þì. ¯¿ãýýðýý “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” õýìýýí àëäàðò á¿òýýëèéí àðûí õºøãèéã òàòñàí òóëõòàé á¿òýýë áîëæ ÷àäñàí áèëýý.
Ñ. Æàðãàëñàéõàí, Ë. Óäâàë íàðûí “×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” ðîìàí ×èíãèñèéí ñýäýâò óðàí á¿òýýëèéí îðãèë íü áîëæ ìîíãîëûí òºäèéã¿é äýëõèéí óòãà çîõèîëä ñýòãýë ç¿é-ò¿¿õèéí á¿òýýëèéí ñýðýë ìýäðýõ¿é, îíîë ñóðòàõóóí, ¿çýë áàðèìòëàë, ã¿í óõààíû øèíý ¿çýãäýë áîëæ áàéíà. Øèíý÷ëýë õèéñýí á¿òýýë á¿õýí èõ õýëýëö¿¿ëýã, èõ ìàðãààíûã ýõë¿¿ëäýã íü æàì áºãººä ò¿¿íèé ñîíãîäîã íýãýí õóâèëáàðûã áîëãîîí óíøèæ áóé óíøèã÷ Òàíä òàëàðõëàà èëýðõèéëüå. Ìàðãàøã¿é ¿íýí ãýæ ¿ã¿é òóë ìàðãàëäàõ íü ¿íýíèé ýðëèéí òàíèí ìýäýõ ñîíãîìîë àðãà áèëýý. Òýíãýðèéí çàðëèã èéì àæýý.
Óòãà çîõèîë ñóäëàà÷ ¯. Õ¯ÐÝËÁÀÀÒÀÐ
2005 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðûí 17-íû ºäºð
Цааш унших...
