Онхи танхийн тухай зургаан зурвас

Ү. ХҮРЭЛБААТАР
ОНХИ ТАНХИЙН ТУХАЙ ЗУРГААН ЗУРВАС
НЭГ.
Жаргалын Барамсай хэмээх цав цагаан сэтгэл, ёж ухаан хослуулсан онги, танхи эрхэмтэй далаад оны сүүлчээр Улаанбаатар хотын захиргааны баруухан талд хэсэг хүмүүстэй сүрэглэн зогсч байхтай нь анх таарсан билээ. Жанжин Сүхийн хөшөө тэр үед хамгийн сүрлэг нь байсан бөгөөд хонгор халзан морины хонго тал нь нарны гэрэлд туяаран байсныг бодоход ажил тарж байсан цаг байх.

Нэг тэгжгэр залуу “Энэ шог зохиолчдын малгай нь хүртэл левомецины өнгөтэй байх юм” гэх. Үнэхээр тэр дунд шавилгахан биетэй шоволзсон шар залуу шар бреткин малгай духдуулж, гартаа тал шил архи барьсан зогсох бөгөөд тэрбээр мөнөөх залуугийн үгийг газар унагалгүй тосон авч “Хог зохиолч уу, шог зохиолч уу харж бай” гэх зуур нөгөөхөө хэд сүрхий зайлан эгэлдүүлснээ тэр чигт нь тонгойлгож орхив. Хор шар хосолсон тэр омголон залуу хожимын нэрт шог зохиолч Ж. Барамсай байсан юм. Миний анх харсан нь тэр бөлгөө.

Хоёр.

1981 оны урь орсон хавар цаг байсан санагдана. Барамсай маань намайг утсаар дуудав. Дуу хоолой нь цээлхэн бөгөөд нэг л ажил хэрэгч шинжтэй. Тэгээд л зааж зааварласнаар нь тэр үеийн гангар дэгжин байшингуудтай 12 дугаар хорооллын сэргэлэн сайхан дэнжид хүрч очив. 48 дугаар сургуулийн баруун талын 28 дугаар байрны гурван давхрын 54 тоот хоёр өрөөнд зохиолч Жаргалын Барамсай айл гэр болон аж төрөн суудаг юмсанж. Гэртээ ганцаараа байж байна. Эхнэр хүүхэд нь тэр өдөр юунд ч гэлээ юманд явсан гэнэ. Тэр үед миний бие ганц нэг шүүмж хэвлүүлчихсэн явсан үе. Шүүмжлэгч, шог зохиолч хоёр нэг тэрэгний хоёр дугуй мэт санагдаж байсан тул бид хоёрын яриа хөөрөө яв цав нийлэх бөгөөд тэр шөнө шавайгаа ханатлаа ярьж нэг орон дээр тэврэлдэн хонов.
Нэлээд оройхон нэг бүсгүй утсаар хэд дахин залгав. “Гэрэл гэнэ үү, яруу найрагч гэнэ. Чи таних уу” гэж надаас асууж байна. Би танихгүй гэлээ. Сүүлийн яриа нэлээд уртасч “Утсаар яриад хүүхэдтэй болчихвол яана аа гэнээ” гэж тас тас инээж байна. Барамсай маань шог, хошин зохиолын санааг ийнхүү хаанаас л бол хаанаас алтан загас шүүрдэх мэт олж авдаг байсан. Түүний нэг нь энэ. Хожим нь миний ярьсан шинэ даргаа ширүүхэн шүүмжилж нэр олж авах гээд өөрөө баларсан овилгогүй нэгний тухай ярихад дараахан нь “Шөргөн гал” хэмээх өгүүллэг бичээд нийтлүүлсэн байж билээ.
Ж. Барамсай “Хэцүү урилга” анхны номоо хэвлүүлээд удаагүй, дараагийн номоо хэвлэлд бэлтгэчихсэн, гагцхүү нэрэн дээрээ эргэлзчихсэн байсан юм билээ. Тэр шөнө бид хоёрын гол зорилго шинэ номын нэр олох явдал байв. Барамсай “Бичигт хад” гэсэн нэрэндээ дуртай байв. Тэр нь төрсөн нутгийнх нь нэр байсан байх. Би түүнд “Ийм сайхан нэрээ хадгалах хэрэгтэй. Шилмэл түүврээ гаргахдаа л хэрэглэхгүй юу” гэж зөвлөж байсан санагдана. Тэгээд тэр үед олон нийтийн санаа бодлыг танин мэдэх, санал цуглуулах өвөрмөц хэрэгсэл болж байсан “Санал гомдлын дэвтэр” нэрийг сонгосон билээ. Алдаагүй байх аа.

Гурав.

Донровын Намдаг багшийн гэрийн сургуульд шавилсан цорын ганц шог зохиолч бол Ж. Барамсай байсан юм. Хувь заяаны эргэлтээр бид хоёр нэг багшийн шавь нар болов. На багшийн шууд санаачлагаар тоглогдож байсан “Хонгор зул” хамтлагийн хамаг уран бүтээлийг Барамсай туурвиж байв. Хошин шогийн энэ хамтлагийг Намдаг багш маань чин сэтгэлээсээ дэмжиж “Энэ сатирийн театр болно. Тэгээд миний нэрэмжит болно, мөн үү” гэдэг байсансан.
Барамсайн авьяасыг багш маань ихэд үнэлж “Энэ юм болно” гэдэг, тэгэхдээ хошин шогийн авьяас гэдэг авьяасын авьяас юм гэж хэлдэг байсан юм. Барамсай ч На багшийг их шүтнэ. Намдаг багшийн насан хэвийх сүүлийн өдрүүдэд Барамсай дэргэдээс нь салаагүй юм. Тэгээд бид хоёр хамтдаа сууж “Эхийн сэтгэлээр бичсэн минь үнэн” хэмээх хөшөөний үгийг бичиж билээ. Оролмаа эхийн үгийн “хэлсэн” гэдгийг л “бичсэн” болгоод тэр хэвээр нь авсан хэрэг л дээ. Тэр тухайгаа юун дээр ч билээ Барамсай маань дурсан бичсэн байдаг. Д. Намдаг багшийн шавь болсон нь Барамсайг театрын тайз руу эргэлтгүй татсан бөгөөд түүний бичсэн жижиг үзэгдлүүд дэндүү тасархай байдаг байсан. Барамсайн шог, хошин өгүүллэгүүд нь шимтэй, цаанаа л нэг мөлчүүртэй, ил далд утгын огтлолцол болдог байсан нь Намдаг багшийн “драм”-ын тусгал мөнөөс мөн бөгөөд өдийд сэрүүн тунх байсан бол хошин шогийн энэ олон прадакшнуудын урын сан улам төгөлдөршиж, улсын хэмжээний том хошин шогийн театр байгуулагдчих байсан байх.

Дөрөв.

Барамсай маань ер бусын “хор малтагч” байсан. Юмыг заавал давхар хальсанд боож түүнээ байцааны навч хуулах мэт нэг нэгээр нээх бөгөөд тэр нь яв явсаар байцааны цагаан гол болдог шиг ёж санаагаа хурааж авдаг байсан юм. “Орчин цагийн алтан загасны үлгэр” ийм л аргачлалаар бичигдсэн. Тэр үед “Үнэн” сонин тэргүүн өгүүлэлдээ түүнийг этгээд үгийг түгээн дэлгэрүүлэгч хэмээн навс шүүмжилж байсан. Харин ч үр дүн нь эсэргээрээ эргэж монгол хэлийг мохоо болгож байсан гаж этгээд үгс лааны сүүлийн гэрэл мэт бадамлаад арилсан юм.
Барамсай маань албан ажлынхаа ширээн дээр бичгийн цаасыг босоогоор нь хувааж үдээд босоогоор нь тавьчихсан байдаг байсан. Түүнд татлан бичсэн хошин шогийн дүүрэн санаа чихэлдэн байдагсан. Тэгээд л түүнээсээ уншиж “энэ ямрав” гэнэ. Надад бол дандаа л боловсорчихсон санаанууд шиг бодогддог байв. Төдий л удалгүй тоглоом шоглоом шиг хэлж байсан үгс нь “Тоглоом шоглоом”, “Миний талд ороогүй хүмүүс”, “Цагаан сүүдэр” ч гэдэг юм уу ном болчихсон байдаг байв. Ер нь хурдтай бичнэ л дээ.

Тав.

Манайх, тэднийх хоёр ерээд оны эхэнд айлсав. 13 дугаар хорооллын гурван өндрийн дундахад тэднийх орсон бөгөөд чанх урдах 5 дугаар байранд манайх байдаг байв. Барамсайнх 6 давхарт, манайх бас 6 давхар тул цонхоор бие биенээ харахад төвөггүй. Барамсай манайх 13-ын 13 гэнэ. Гэр нь 13 тоот юм байна л даа. Манай эхнэр намайг сонжиж “Барамсай гал тогооноосоо салахгүй юм. Чи гал тогоондоо ганц ч орохгүй юм” гэнэ. Би тэгэхээр нь “Барамсай хоол хийж байгаа биш хоол эргүүлж байхгүй юу” гэж хариу барина.
Нэг өдөр 4 дүгээр байрны баруун хойт талын подвал дахь дэлгүүрт ортол Барамсай маань худалдагч хийчихсэн зогсч байх юм. Царай нь гундуухан ч намайг хараад хань татах мэт болж хайр хүрмээр нэг сайхан инээмсэглэв. Худалдан авагч гээд байхаар хүн бараг үгүй тул бид хоёр удтал ярилцав. Уран бүтээлийн тухай асуухад “шог зохиолч бус хог зохиолч болсон” гэж мушийв. Ардчиллын шуурган жилүүдэд шударга сэтгүүлчийн туг болон намирч, ардчилсан үндсэн хуулийг батлалцаж явсан энэ эрхэм газрын давхарт ганзагаар ирсэн дэл сум юмыг зарч зогсох нь яав ч зохисонгүй. Тэгээд л би “Улаанбаатар” сонинд сурвалжлагчаар тэр дор нь томилж маргааш ажилдаа ор гэж эр бар хэлэв. Сонины ерөнхий эрхлэгчийн шийдвэрийг хэн л эсэргүүцэв гэж. Ийнхүү Ж. Барамсай 1996 оны сүүлчээр сэтгүүлчийнхээ дуртай ажлаа манайд үргэлжлүүлж хурц сайхан нийтлэл олныг бичиж шуугиулж явлаа.
1997 оны цагаан сараар би гэрт нь очиж золгов. Хүрэн улаан дээлээ хагас сугалдаргалчихсан халамцуухан сууснаа намайг ороход дэвхийн босч “Эрхлэгч ирлээ” хэмээн сүйд болж билээ. Энгэрт нь Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон ганцаараа ланхайж байвч одон нь Барамсайг бус Барамсай одонг чимж байж билээ. Золгуутаар ирсэн залуу голдуу улсад намайг ихэд магтан дээдэлж үгийн сайхнаар харамгүй зочилж байсансан.

Зургаа.

Нэг өдөр их барзгар царайтай хаалгаар шагайснаа хав хийн хаагаад чимээгүй болчихов. Айхгүй ч гэсэн аягүй гэсэн үг бий л дээ. Би жаахан азнаснаа өрөө рүү нь утасдаж “Ороод ир” гэж дуудлаа. Хөөрхий минь нэг их гэм хийчихсэн амьтан шиг миний нүд агнан харсаар орж ирэв. Би юм ч хэлсэнгүй ширээнээсээ нэг шил юм гаргаад аяганы баганх тал хийж дуугүйхэн сарвайв. “Ёох, ингэж айлгах гэж. Би өрөөнийхөндөө эрхлэгчдэд баригдчихлаа гэж хэлээд гараад ирсэн” гэж хүүхэд шиг толгойгоо илж билээ. Тэр тухай мөн ч олон хүнд ярьсан байдаг.
Барамсай маань сэтгүүлчдийг хамгаалсан нэг сайхан нийтлэл бичиж шударга үнэний төлөө монголын сэтгүүлчид саарал ордон руу үзгээ шидэцгээе хэмээн уриалж байсан. Надад бол хир халдаахгүй. Ер нь бичсэн бүхэн нь хүнд хүрнэ. Өөрийн шүтэн бишрэгчтэй дуучин шиг өөрийн шүтэн бишрэгч уншигчтай сэтгүүлч байсан юм. Тэр хэрээрээ “Улаанбаатар” сонины нийтлэлийг бодлогод үлэмж нөлөө үзүүлж сонины захиалгын тоо, нэр хүндийг зад өргөж билээ.
Найз маань сүүлийн үед ажилдаа нэг л ирэн очин болчихов. Асуухаар зүгээр л гэнэ. Жаахан юм бичээд, биеэ үзүүлээд гэхчилэн тайвшруулах зүйл хэлнэ. Би түүнийг цаг үгийн сурвалжлага энэ тэрд хэрийн явуулахгүй. “За хөө час хийсэн юм хийгээрэй” гээд жолоо цулбуурыг нь эвхээд тавьчихдаг байсан юм. Гэтэл хаврын хавсрагатай хэдэн өдөр ажилдаа ирсэнгүй. Тэгээд л үүл хуйсгануулж, үнэнийг үлдээгээд Барамсай маань “Хэнд ч хэлээгүй нууц”-аа тэврэн тэнгэр болчихсон байж билээ. Түүний нэгэн цагт танилдаа хэлж тэмдэглэлийн дэвтэрт нь бичүүлсэн “Энэ орчлонд би эхийн сэтгэлээс бусдыг шоолно” гэсэн үгийг хөшөөнд нь бичүүлэхээр сонгосныг дэмжин суухдаа Намдаг багшийгаа эрхгүй дурсаж байв аа.
Жаргалын Барамсай хэмээх цав цагаан сэтгэл, ёж ухаан хослуулсан онги, танхи эрхэмийг ерээд оны сүүлчээр хамгийн сүүлийн удаа харсан нь тэр бөлгөө.

Цааш унших...

Хайр гэдэг - өөрийгөө мартатлаа өрөөлд уусахын нэр

Ү. ХҮРЭЛБААТАР: Хайр гэдэг - өөрийгөө мартатлаа өрөөлд уусахын нэр

Хайрын дууч, сарны найрагч, дууны шүлэгч хэмээн нэрлэгддэг яруу найрагч Үржингийн Хүрэлбаатарын энэ дугаарынхаа зочноор урилаа. Хайр сэтгэлийн тухай түүний өвөрмөц сэтгэлгээ, томъёолол төдийгүй хайрын сэдэвт дууныхаа тухай ярьсан яриа уншигч таны таалалд нийцнэ гэдэгт итгэж байна. За ингээд манай дугаарын зочины ертөнцөөр чөлөөтэй аялана уу.

-Сайн байна уу, сайхан хаваржиж байна уу ?
-Сайхаан сайхан. Онд мэнд тарган сайхан оров уу, хаваржаа тавлаг уу?

-Д. Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал хүртсэнд баяр хүргэе. Энэ хаанаас олгодог ямар утгатай шагнал юм бэ, та хэд дэх нь вэ?

-БСШУЯ-наас олгодог Засгийн газрын шагнал юм. Д. Нацагдорж бол монголын орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгч суут зохиолч. Тэгэхээр энэ хүний нэрэмжит шагнал гэдэг бол зохиолч хүний хувьд мэргэжлийн хамгийн дээд үнэлгээ байж таарна. Тэр тусмаа надад “Д. Намдагийн туршиц туурвил зүй” бүтээлийг минь нэрлэж олгосонд үнэхээр баярласан. Д. Нацагдорж, Д. Намдаг хоёр “Би биш” жүжгийг хамтарч бичиж, “Учиртай гурван толгой” жүжгийг зохион, найруулж тоглуулсан уран бүтээлийн андууд төдийгүй хэлмэгдлийн хар шуурганд хамтдаа өртөгсөд байсан нь хожимын олон учралын зангилаа болсон. Миний энгэр дээр их Нацагийн бүрх малгайтай хөрөг наран мэт гэрэлтсэнд Донровын Намдагийн гарын шавь хүний хувьд тэр хоёр их хүний учирлын нэгэн зангилаа энэ байж гэж бодсон шүү. Хэд дэх хүн болж шагнагдсаныг хэлэхэд хэцүү гэмээр нэгэн учир байна. Ё. Отгонбаяр сайдын гарын үсэгтэй үнэмлэх дээр 55, энгэрт минь зүүж өгсөн тэмдэг дээр 47 гэсэн дугаар байсан. Чухам аль нь зөв болохыг мэдэхгүй.

-Их зохиолч хоёр хүнийг уулзуулсан энэ шагнал мэдээж таны уран бүтээлд их урам зориг, онгод хийморийг авчирах нь дамжиггүй юм. Таны олон сайхан дуу байдаг. Тэр бүхнийг үзэхэд хайр сэтгэлийн сэдэвтэй дуу их байх юм. Таны бодлоор хайр гэж юу вэ?

-Хайр гэдэг бол өөрийгөө мартатлаа өрөөлд уусахын нэр юм. Уусна гэдэг нэгдэнэ, нэгэн бие болно гэсэн үг биз дээ. Тиймээс хайр сэтгэл гэгч нь тэнгэр газар хоёр тэврэлдэн үнэсэлцэх тэр агшин мэт, наран саран хоёр ертөнцийг ээлжлэн гэрэлтүүлэх тэр гэгээн уулзварын эгшин мэт, аав ээж хоёрын минь миний биед нэгдэн шингэсэн тэр арга билгийн зохирол мэт санагддаг. Би хайр сэтгэлийг ингэж “хүнд” хүлээж авдаг учраас заримдаа шүлэг маань хүндэрчихгээд байдаг. Гэтэл хайрын дуу гэдэг гүн ухаанчилсан хандлагаас илүү алган дээр байгаа мэт их ойрын бишрэл, хүндэтгэл, халуун сэтгэлийн торгон мэдрэмж шаарддаг. Чухамхүү энэ мээдрэмж л хайр сэтгэлийн дууны шавхагдашгүй эх булаг болдог байх аа.

-Тэгэхээр хайр сэтгэлийн энэ “хүнд” зүйлийн гэгээн сайхан нь чухам юунд оршдог бол. Яруу найрагч хүнд яаж мэдрэгддэг вэ?

-Сайхан юм сайхандаа, гэгээн юм гэгээндээ өлгийдөн байршиж байж оршдог тогтдог гэж боддог. Хайр сэтгэлийг хайр сэтгэл л нялхамсаг болгодог. Тэгэхээр хайрыг хайр л олж таньж, солонгын өнгө нумран цугларах шиг бүрдүүлж, бас аргамжин тогтоодог. Их зохиолч Ч. Лодойдамба “Сайхан хайр гэж байдаг юм шүү. Олвол алдаж болохгүй” гэсэн алдарт үгээ жүжгийнхээ баатраар л илэрхийлсэн. Уран бүтээлч хүн өөрийнхөө санааг энэ мэтээр уран бүтээлдээ шингээдэг. Миний хувьд ч ялгаагүй. Хүн хамгийн ойрхон зүйлээ, хамгийн сайн мэддэг зүйлээ л бичдэг. Миний хайрын дуунууд миний хайр сэтгэлийн тусгал байж таарна. Тэгэхдээ хайрын сэдэвт дуу бүхнийг зохиогчийн өдрийн тэмдэглэл, болсон үйл явдал гэж ойлгож болохгүй. Хайр сэтгэл гэдэг нь хүмүүн заяатны сэтгэл, мэдрэмжийн гоо сайхан учраас тэр нь хүн бүхний шумбан сэлдэг аз жаргалын урсгал юм.
Яруу найрагч хүнд хайр сэтгэлийн гэгээн сайхан нь яаж мэдрэгддэг вэ гэж Та асуулаа. Энэ маш сонирхолтой асуулт байна. Яруу найрагч хүний онгодын цагаан хүлэг ямагт хайр сэтгэлийн уяан дээр үүрсэн зогсч байдаг. Тэр хүлэг морины ган дөрөөний ханхийх чимээ бүсгүй хүний онгон зүрхийг хэрхэн цочоон баясгаж байгаа тухай Бэгзийн Явуухулан ямар уран сайхан бичсэнийг бид мэднэ. Яруу найрагчийн мэдрэмж гэдэг үүнийг л хэлдэг. Гэвч тэр мэдрэмж нь дандаа гэгээн сайхан байдаггүй. Хайр сэтгэлийн халуун янагийн зэрэгцээ хагацалын нулимс, харууслын сүүдэр яруу найрагчийн зүрхийг дайран өнгөрдөг.

-Миний хайрын дуунууд миний хайр сэтгэлийн тусгал гэж Та хэллээ. Ханьдаа зориулсан дуугаа нэрлэнэ үү. Нууц биш бол зарим нэг сонирхолтой зүйлийг дэлгэхгүй юу?

-Гэгээн хайрын тухай дуунуудын маань ихэнхийн нь эх дүр яахын аргагүй эхнэр маань учраас тэр бүхнийг нэрлэхэд гар хөлийн хуруу лав багадна. Эхнэрийг маань Эрдэнэ гэдэг. Миний дуунуудад энэ үг их олон янзаар давтагдсан байдгийг зарим нэг гярхай хүн ажигласан л байдаг юм билээ. Зууны манлай дуучин Б. Сарантуяагийн гайхамшигтай сайхан дуулсан “Чам руу над руу урсана” гэдэг дуу бий. “Санан санан санан байна, саран нар шиг тодхон байна, саяхны юм шиг илхэн байна” гэж эхэлдэг энэ дууны дахилтанд “Өдөр нь санан шөнө нь зүүдэлсэн хайрт минь миний эрдэнэ, өглөө нь золгож үдэш нь залбирсан хань минь дэлхий эрдэнэ” гэж байдаг. Эрдэнэ гэсэн үг бүрийг эхнэрийн маань нэртэй холбоод байж болохгүй боловч ихэнх тохиолдолд би энэ үгийг хэрэглэхдээ сэтгэлийн дотоод чанадад ханиа хайрлан байж бичсэн нь бас үнэн юм.

Үнэнхүү гавъяатын дуулсан “Нүд хөмсгийг чинь харъя л даа” гэдэг дуу бий дээ. Тэр дууг бичсэн түүх сонин. Нэг өдөр хөгжмийн нэрт зохиолч Баттөмөр ажил дээр ирж “Эмнэлгээс дөнгөж сая гарлаа. Нүд хөмсөг болсон нэг сайхан сувилагч бүсгүйтэй танилцлаа. Түүнд дуу зориулна гээд амлачихсан. Яахав” гэдэг юм байна. Тэгээд бид хоёр дуу зохиох юм болов. Би тэр дор нь нэг нарийхан цаасан дээр балын харандаагаар эхний бадгийг дахилттай нь бичээд өгчихөв. Маргааш нь Баттөмөр маань утасдаж байна. Ая хийчихсэн, дараагийн бадаг хаана байна гэж нэлээд тулгах аястай нэхэж байна. Юмаа санаандаа тултал хийчихсэн хүн бардам байлгүй яахав. Тэгээд бид хоёр Хөгжим бүжгийн дунд сургууль дээр очиж Насанбатын өрөөний төгөлдөр хуур дээр “Нүд хөмсгийг” анх удаа сонсдог юм байна. Дараагийн бадаг ч яв цав таарчээ. Тэр үед дуучин Үнэнхүү ёстой л үнэнхүү моодонд орж байсан цаг. Энэ дууг Үнэнхүүгээр дуулуулъя гэсэн саналыг бид хоёр нэг хүн шиг зэрэг шахам гаргав. Юм эзнээ олох сайхан л даа. “Хүрээний хөөрхөн Дэнсээ юу”, “Нүд хөсмгийг чинь харъя л даа” хоёр дуу түүнийг гавьяатын өндөр босгыг давахад их дэм болсон доо. Хоёрдугаар эмнэлэгийн нэгэн сувилагчид зориулсан энэ дууг Баттөмөр, Үнэнхүү, бид гурав бас эхнэртээ ихэд саймширч “Чамд зориулсан” гэж хэлсэн билээ. Тэр тухайгаа бид хоорондоо ярьж хөгжилдөн инээлдээд өнгөрсөн бөгөөд эхнэрүүд маань ч тэгж л бодсон. Үнэндээ үүнд буруу юм байхгүй. Миний л хувьд гэхэд нүд хөмсөг болсон сувилагчийн оронд эхнэр маань л сэтгэлд харагдаж байсан. Угаасаа миний эхнэр нүд хөмсөг болсон сайхан бүсгүй л дээ.

-Би таниас нэг дууны дахилтын учрыг асууя гэж боддог байсан. “Ойртох тусмаа холддог орчлон, оройтох тусмаа нялхардаг хайр аа” гэсэн энэ үг олон хүний сэтгэлд их ойрхон буусан. Үүний учрыг тайлж өгнө үү ?

-Утгыг нь тайлчих юм бол утгаггүй болчихно. Чам шиг ингэж бодож яваа олон хүн байх тусам сайхан байхгүй юу. Ерээд оны дундуур зохиогдсон “Үггүй хайр” гэдэг дууны дахилт л даа, энэ чинь. Дуучин Ч. Амаржаргал өөрөө аяыг нь зохиож дуулсан. Тэр үедээ ёстой “хит” болж байлаа. Амраа маань ч эхэн үедээ “Хүмүүс энэ үгийг асуугаад байх юм, юу гэж хэлэх вэ” гэдэг байсан. Тэгэхээр нь би “үггүй хайр гэсэн үг гээд хэлчих” гэдэг байсан. Үнэндээ энэ дууны агуулга нь миний уран бүтээл, тэр тусмаа дууны яруу найргийн үзэл баримтлалын нэгэн чухал улаан шугам минь байгаа юм. “Үгүй гэвч үгүйсгэж болдоггүй үйлийн үр”-ийн тухай дуулна гэдэг хүний дотоод мөн чанарын гүн рүү нэвчинэ, нэвтэрнэ гэсэн үг. Сэтгэл чимчирсэн ийм шорвог нулимс л амьдрал, аз жаргал, хайр дурлалын жинхэнэ амтыг мэдрүүлдэг. Тэр тумсаа “ойртох тусмаа холдог орчлон”-г залууст мэдрүүлэхэд тэдний хайр дурлалын халуун түүх их нөлөөтэй байдаг. Гэрээсээ ажил руугаа алхсан нэг алхам газар гэрээсээ нэг алхам холдсон бус иргэж ирэхэд нэг алхам ойртсон гэж ухаарах үед л “ойртох тусмаа холддог орчлон”-гийн тухай ойлгож эхэлнэ. Шинэ жилийн баяраар нэг нас нэмлээ гэж хөөрөх үе алсарч нэг нас хасагдлаа гэж бодлогоширох үе ирдэг л юм даа. Хайртай болох амархан. Анхны харцаар ч дурлаж болно. Харин тэр сайхан хайраа насан туршдаа хадаглаж, хайрлаж, түүндээ жаргаж явна гэдэг хавьгүй хэцүү зүйл. Хайрын шалгах шалгуур нь хайртай гэж хэлэх тэр үг бус хайртай гэдгээ нотлох он жилүүд л юм. Үнэндээ хүний хайр гэдэг асаж буй лаатай яг адил. Лаа өөрийн биеэр гэрэл болж, өөрөө хайлан урсаж бусдад гэрэл гэгээ түгээдэг. Тиймээс би хайр гэдэг нь өөрийгөө мартатлаа өрөөлд уусахын нэр гэж хэлээд байгаа юм.

-Хайрын тухай сайхан яриа болж байна. Хайрын дуу гэдэг таны хувьд орчлонг танин мэдэх арга юм байна гэж ойлголоо. Энэ зөв үү?

-Яг тийм. Дуу гэдэг нь өөрөө урлагийн хураангуйлсан хэлбэр юм. Утга зохиол, урлагийн элементүүд нэлээд төгс хэлбэрээр бие биедээ уусан найрсаж байж нэгэн цул уран бүтээл болж дуу төрдөг. Дууг зохиоход яруу найраг, хөгжмийн ая эгшиг арга билэг мэт хоёр багана болдог бол түүнийг хүнд хүргэх зам нь түүнээс дутуугүй хүнд замыг туулдаг. Дуучны уран чадварт зөвхөн авъяас төдийгүй жүжиглэлт, дотоод сэтгэлийн илэрхийлэлийн их ур ухаан шаарддаг. Хөгжимчид, хөгжмийн найрууллага өнөө цагт дуу амьдрах гол амин сүнс нь болж байна. Энэ бүхний эцсийн үнэ, үнэлгээг тавьдаг хэрэглэгч нь үзэгч, цаг хугацаа хоёр юм. Үзэгчид бас савалгаатай. Тухайн үеийн үзэгч гайхалтай сайхан хүлээн авсан олон дуу мартагдаж, бас огт хүлээн аваагүй уран бүтээл дараа үедээ алдарших тохиолодол ч бас байдаг.. Харин цаг хугацаа гэдэг яалт ч үгүй харгис шүүлтүүр юм. Цаг хугацааны “есөн эрүү”-г давсан уран бүтээл л ардын дуу болон эзэн юүгээ шилгээн онголсон хүлэг мэт давхидаг. Тэгэхээр дууг хэн зохиосон нь гол бус олны сэтгэлд хадагдаж, аманд хүлхэгдэж ямагт шинэ мэт уламжлагдах тэр чадвар л чухал юм билээ. Тэгэхээр дан ганц хайрын дуу ч бус цаг хугацааг туулан гарч ирсэн дуу бүхэн орчлонгийн хэрэг явдлыг танин мэдсэний дуун түлхүүр байж таарна.

-Уг нь таньтай Мартын наймны тухай ярилцах гэсэн юм. Гэтэл хайр сэтгэл, дууны тухай яриа болчихлоо. Энэ сайхан яриаг өөр бусад сэдэвтэй холиод ч яахав дээ?

-Юу гэж байгаа юм. Энэ чинь нэг зүйлийн хоёр тал шүү дээ. Мартын наймны тухай би ярилцах дуртай байна. Юу асуух гэсэн юм, асуу л даа.

-Нэг хэсэг Мартын наймныг хориглож зургадугаар сарын нэгэн рүү шилжүүлж Эх үрсийн баярын өдөр болгоход ихээхэн эсэргүүцэж байсан хүний нэг нь та байсныг би мэдэх юм. Энэ тухай ярихгүй юу?

-Тийм ээ. Тэр үед би “Улаанбаатар” сонины ерөнхий эрхлэгчээр ажиллаж байсан юм. Би сайн санаж байна. 1995 оны эхэнд УИХ хууль гарган Хөдөлмөрийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж жил бүрийн 3-р сарын 8-ыг Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр болгон тэмдэглэж, бүх нийтээр амардаг байсныг болиулж 6-р сарын 1-нд шилжүүлж Эх үрсийн байр болгон өөрчилсөн юм. Энэ нь амьдралд нийцээгүй шийдвэр байсан тул нийгэм хүлээж аваагүй. Харин ч хэдэн жил Эмэгтэйчүүдийн баярыг хоёр удаа тэмдэглэдэг болчихсон. Тэгээд л түүнийг залруулахыг хүсч сониндоо Ил захидал хүртэл нийтэлж байсан. Олны энэ байдал хуучин хэлбэрт эргэн шилжихэд хүрсэн юм. Олон улсын эмэгтэйчүүдийн тэмцлийн өдрийг баярын өдөр болгон анх шийдвэр гаргаж нийгэмд хэвшүүлсэн нь өөрөө сонин шийдэл байсан. Нэгэнт хэвшсэн тэр зүйлийг өөрчлөх нь олон сөрөн зүйлийг агуулсан бүр ч ойлгомжгүй зүйл байсан юм.

-Мартын найманд эхнэрээ хэрхэн баярлуулдаг вэ?

-Онцгой юм үгүй л дээ. Бусдын жишгээр л байдаг. Тэр өдөр гэр бүлээрээ хамтдаа байж сайхан гэгч амардаг. Би чинь гал тогооны өрөөнд бараг ордоггүй хүн. Харин Мартын наймнаар яалт ч үгүй нэг орно доо. Шар тос хөвсөн, борцтой хариулсан цай хийнэ. Манай хүн, бас хоёр охин маань үүнд дуртай. Миний хүү одоо гадаадад сурч байна. Тэр маань байхдаа бүр ч илүү сонин сайхан зүйл олныг сэдэж ээж, эгч, дүүгээ баясгадаг. Бэлэг сэлт авахдаа үнийг нь бус үнэн сэтгэлийг чухалчилдаг. Харин мартын найман бүхэнд сайхан бүсгүйн тухай шүлэг бичдэг.

-Бусад бүсгүйчүүдэд хандан энэ өдрийн тухай юу хэлмээр байна ?

-Энэ өдөр зөвхөн чиний л өдөр. Бүсгүй чи энэ өдөр ертөнцийн гоо сайхны тэнхлэг болж, зөвхөн чамайг тойрч нар сар эргэж байна гэж бод. Яагаад эцэг дэлхий гэдэггүй эх дэлхий гэдэг юм. Эмэгтэй хүн, эх хүн гэдэг чинь өөрөө эх дэлхийн эх ургамал болохоор л тэр юм. Аминаасаа амь тасалж биеэ хуваан хүн төрүүлнэ гэдэг гайхамшиг. Тиймээс энэ өдөр бол бүсгүй хүний гоо сайхны баяр юм шүү гэж хэлмээр байна. Аз жаргал гэдэг чинь зөвхөн тансаглал биш, архидалт бүр ч биш. Энэ өдөр сэтгэлийн амар амгаланг бүсгүй хүн өөрөө өөртөө бий болгож чадна гэдэгт би итгэж байна. “Болно болно, бүгд болно. Болохгүй юм гэж орчлонд хаа байна” гэж Мишигийн Цэдэндорж хэлсэн биш үү.

-Та сүүлийн үеийн уран бүтээлээ сонирхуулахгүй юу, уран бүтээлийн тоглолтоо хэзээ хийх вэ ?

-Уран бүтээлийн тоглолтын тухай сүүлийн үед надаас сурвалжлагч бүхэн асууж байна. Тоглолт хийх тохироо нь бүрдэж байгаа, хүлээлт бий болсон гэсэн үг л дээ. Уран бүтээлийн сайхан тоглолт хийх нь миний сэтгэлийн дагуул болсон мөрөөдөл. Тиймээс хийнэ. Харин хавар уу, намар уу гэдэг нь цаг хугацааны асуудал болчихоод байна. Сүүлийн үеийн уран бүтээлийн тайлан энэ болох байх. Мэдээж шинэ дуунууд бичиж байна. Хамгийн сүүлд “Хатан Туулын нулимс” дуу бичсэн. Нүдэн дээр минь шингэрч ширгэж байгаа ижий Туулынхаа тухай харуусан харуусан бичсэн. Аяыг нь хөгжмийн зохиолч Б. Цэрэндондов зохиосон. Уран бүтээлчдийн нийгмийн үүрэг гэж бий. Байгал орчны сэдэв үнэхээр сэтгэл түгшээж байна. Шимжирч хайрлана гэдэг бас их чухал. Эх байгалийнхаа тухай их бичнэ ээ.

Ярилцлага хийсэн Н.Туяагэрэл

Цааш унших...

Варшавын өдрүүд: Жүрик буюу талхан доторх цагаан шөл

Варшавын өдрүүд: Жүрик буюу талхан доторх цагаан шөл

Өглөө эрт 7 цагт явна гэсэн тул 5 цаг хагаст босов. Хүү унтаж байна. Намайг 6 цаг хагаст сэрээнэ гэсэн хүн өөрөө сэрэх арай болоогүй бололтой. Би ороо хурааж, ширээн дээрх номуудаа хүүгийн бэлтгэж өгсөн номын тавиурт эгнүүлэн өрөв. Тэгээд усанд орж биеэ бэлтгэв. Батжаргалтай хамт Дорота явах юм байна. Энэ польш эмэгтэй олон жилийн турш Байгалмаатай хамт ажиллаж буй найдвартай түнш юм.

Варшавын өдрүүд: Жүрик буюу талхан доторх цагаан шөл

Өглөө эрт 7 цагт явна гэсэн тул 5 цаг хагаст босов. Хүү унтаж байна. Намайг 6 цаг хагаст сэрээнэ гэсэн хүн өөрөө сэрэх арай болоогүй бололтой. Би ороо хурааж, ширээн дээрх номуудаа хүүгийн бэлтгэж өгсөн номын тавиурт эгнүүлэн өрөв. Тэгээд усанд орж биеэ бэлтгэв. Батжаргалтай хамт Дорота явах юм байна. Энэ польш эмэгтэй олон жилийн турш Байгалмаатай хамт ажиллаж буй найдвартай түнш юм. Би энд ирснээсээ хойш түүнтэй уулзаагүй бөгөөд уг нь тэднийх айл хөршүүд билээ. Тэрбээр миний ээж, дүү нарыг андахгүй сайн мэднэ. Би түүнтэй урд өмнө тухтай уулзаж байсангүй. Намайг сая ирэхэд гэрийнхээ цонхоор харсан гэх бөгөөд “Батаагийн аав гэхээр хөгшин хүн байх гэсэн залуу хүн байна” гэж Байгалмаад ярьсан байсан.
Батжаргал гэрээсээ гарч би зам дагуу тосч зогсов. Тэгээд л бид гурав зам нийлж Варшав хотоос 150 км зайтай мужийн төв хот руу давхив.

Вужь хотоос гараад нэг их холдоогүй замын хойно содон дотор нэгэн цагаан хувцаст мануухай босгочихсон сонин байшин тааралдав. Бид тэнд түр буудалж хооллохоор саатав. Chatuna хэмээх хоолны газар гэнэ.
-Дээр үеийн ийм хоолны газар элбэг биш. Би анх удаа ийм газар үзэж байна гэж Батжаргал хэлэв. Дорота ч гайхсан байдалтай байв.
Хашааны намхан хайсны шон болгон дээр зэвэрч хуучирсан элдэв данх, бетон сав хөмрүүлэн тавьж, морины хуучирч элэгдсэн тахаар хаалгаа “гоёжээ”. Хашаанд уурын машины анхны загвар болов уу гэмээр модон вагончик хэвтэнэ. Бас түүний хажууд морин тэрэгний сэг, пивоны хэд хэдэн хар торх хайш яайш хөндлөн гулд хөглөрчээ.
Хөндлөн хар хөх нарийвтар модоор дээвэрлэж үүдний цагаан пиндээ хаалга гаргасан нэг давхар тэр цагаан байшингийн хаалгаар дотогш оров. Дотор нь ч бас хуучны эд зүйлс дээвэр, туургагүй өлгөгдөж, шалаар нэг тарсан байна. Тэгэхдээ тэр бүр яагаад ч юм байр байрандаа зохицож, гадаа ч, дотор ч новш болон харагдахгүй байна. Харин ч сонин бөгөөд эмх замбараагүй эд юмсын эмх замбараатай дэглэгдсэн ер бусын үзмэр мэт бодогдоно. Бас цэвэрхэн ч гэмээр. Төмөр зүйлс зэвтэй боловч хир тоосгүй.
Үүдэн хавьцаа нэг мерт гаруй өргөн, хоёр метр гаруй урт улаан тоосгон пийшин байна. Түүн дээрх төмөр сараалжин дороос нүүрсний хөх саарал дөл төөнөнө. Сараалжны дөрвөн өнцгийг гинжилж дээр нь тонгойн байх тэг дөрвөлжин салхивчийн голын дэгээнээс сулавтархан дүүжилжээ. Лавтайяа мах шардаг нь илт.
-Дууяа ямар хоол идэх вэ гэж Батжаргалыг асуухад
-Хөдөө тосгоны үндэсний ямар хоол байна гэж би урдаас нь асуув.
Тэр хоёр зөвлөлдөж хоол захиалав бололтой. Би тэр зуур бахим бүдүүн гуайлинг тэг дундуур нь хувааж хавтгай талыг нь дээш нь харуулж хоёрыг зэрэгцүүлэн хийсэн модон ширээнд залрав. Төдөлгүй хоол ирэв. Эхнийх нь тавган дээр тавьсан талх аж. Батжаргал бид хоёрын өмнө хоёр тавганд хийж тавьсан бага гарын дугуй шаргал талхыг гайхан харав. Дээд хэсгийг хэлтгийдүүхэн малгайвчлан зүсэж, дээр нь бөхчүүдийн малгайн оройн сампин аятай нэг ширхэг боорцог суулгаж бариул хийсэн нь бүр ч эгдүү хөдөлгөв.
-Энэ юу бэ?
-Энэ үү, шөл.
-Шөл гэнэ ээ. Польшоор юу гэж нэрлэдэг юм ?
-Жүрик гэдэг юм. Польшууд цагаан шөл ч гэж бас хэлдэг.
-Тэдний үндэсний хоол уу ?
-Тийм
-Ямар үнэтэй юм ?
-Хямдахаан. 6 злот.
Би урдаа байгаа талхан битүү тавагны сампин оройт тагыг болгоомжтой өргөв. Тагны эрмэг хэсэг нь нимгэн болохоос голынх нь зузаан бөгөөд гурвалжилан болсон гурил багсаржээ. Таг авангуут хав халуун уур савсхийж тарваганы боодог задлах шиг шинэ шөлний ориг үнэр хан хийв.
-Оо, ямар сайхан юм.
Өглөөнөөс хойш хоол идээгүй болоод ч тэр үү, эсвэл тэр шөлний үнэр үнэхээр тийм хамар цоргим байв уу, би өөрийн эрхгүй ийн дуу алдав. Манайхны хийдэг дугуй талхыг оройвчлон онгойлгоод доторх гурилыг нь ухан авч ханыг нь бас ч чамгүй нимгэн болгожээ. Хамгийн сонирхолтой нь шөл хав халуун авч талхыг үл нэвчих аж. Би шөлийг амтархан халбагдаж, хааяа нэг зүүн гарт байх тагыг хачир болгон үмхэж байв.
-Манай монголчууд шөлийг нь идчихээд талхыг нь аваад явна гэдэг юм
-Яагаад ?
-Талхан дотор шөл хийж идсэн гэхээр итгэхгүй тул аваачиж үзүүлнэ гэдэг юм.
-Нээрээн ч итгэмээргүй юм байна шүү.
Би шөлийг дуустал нь идэж, бас талхан “тогоо”-ны ирмэг хавиас нь цөмлөн авч идэж үзэв. Тийм ч хатуу биш авч гурил нь цавуулаг ихтэй тул барьцалдах шинж сайтай нь илэрхий.
Журикийг “юурик” болгож гэдэс гарсан тул тасалгаан доторхыг сонирхож эхлэв. Үнэхээр сонин аж. Гурвалжин оройт дээврийг хормойлж янзан бүрийн зүйлийг хадаж тогтоосны ихэнд нь жаазалсан зураг байх аж. Ихэнх нь өнгөрсөн зууны хорь, гучаад оны моод бүхий хувцас, үс засалттай хосууд байна. Зарим нь тэр үеийн алдарт хүмүүсийн хөрөг аж. Тэдний хажуугаар морин шуудангийн хүрэн ширэн богц, урт оосортой адил өнгөт ширэн цүнх, томоо гэгч чемодан нэг багц болон өлгөгджээ. Бас зэс тогоог зэс халбагуудын хамт дүүжилсэн харагдана. Хананд бол байхгүй юм гэж алга. Майжийсан шаахайнаас эхлээд төрөл бүрийн цаг, морины тоног, жингийн туухай, дэнгийн гэр, сарьмас, сонгино, хонгор зул цэцэг, шувуу, хярсны чихмэл бүгд байна.
Дараагийн хоол гахайн тагалцаг аж. Манайд бол хүндтэй хүндээ гахайн тагалцаг өгвөл ёстой боож үхнэ. Харин энд хүндэтгэлийн дээдэд ордог аж. Том төмөр тавагын ирмэгийг халиах шахуу давуулан тавьсан цагаан саарал зузаан бинг хурц үзүүртэй зүйлээр цоохор болтол нь хатгажээ. Түүний гол бүдүүн ширхэгт хорголын чинээ хоёр мах, чимхийн төдий ногоо, бас цагаан гаа байх аж. Би битүүхэндээ тагалцаганы ясыг эрж байв. Тэнд яс, үс даанч байсангүй.
-Энэ чинь гахайн тагалцаг мөн үү
-Мөн, мөн.
-Тагалцганд ийм бөөн мах байдаг юм уу
-Их том мах байдаг. Эдний тагалцаг дэндүү жижиг юм.
Би тэр бүдүүн ширхэгт улаан махыг пивоор даруулан байж арайхийн барав.
Бид хооллож дууссан тул явах болов. Тэр хооронд ертөнцийн хамаг юмс цугларсан тасалгааг дахин нэг тойруулан харав. Төрөл бүрийн махны машин байна. Үхрийн гуя орчихмоор бүдүүн том нэгэн байхад оёдлын машин шиг дугуй эргүүлдэг өчүүхэн жижиг махны машин бас байх юм. Эртний язгууртны хэрэглэж байсан юм уу гэмээр хийц хэлбэр сайтай кофейны машин цонхны тавцан дээр байна. Чихрийн таваг, сав суулга ёоз ёозоороо. Харин зэр зэсвгийн шинжтэй зүйл ер харагдсангүй. Бас дорно дахины амьсгал, хийцтэй юм үзэгдсэнгүй. Ихэнхдээ эгэл жилийн польш иргэдийн эрт дээр үед хэрэглэж байсан зэс гуйлан эдлэл дийлэнх аж.
Тэндээс Варшавын зүг давхиж явахдаа “Манайхан бас хуучны эдлэл хэрэглэлээ ууш зоогийн газрынхаа дизайн чимэглэлийн нэг бүрэлдэхүүн болгож эхэлсэн. Гүндалай гишүүн гэхэд зэс, гуйлан домбо, сонин хийцтэй амгай зуузай, битүү цутгамал дөрөө зэрэг зүйлсийг Аттила баарандаа тавьсан байсан шүү” гэж би хуучилж явав. .

Цааш унших...

Варшавын өдрүүд: Повшений цэцэрлэг

Варшавын өдрүүд: Повшений цэцэрлэг

Хүү маань “Зайсангийн ам” гараад ирье гэв. Бид хоёрт одоогоор хийх ажил байхгүй тул би ч дуртай зөвшөөрөв. Үнэхээр л Улаанбаатарт бол Зайсан толгой руу явж байгаа юм шиг урд зүг зүглэв. Варшав хотын урд зах аж. Барилга бариагүй үлдсэн талбай нэлээд байна. Хотын ерөнхий төлөвлөгөөгөөр хотын хөгжлийн нөөц газар гэж байдаг юм байна.

Варшавын өдрүүд: Повшений цэцэрлэг

Хүү маань “Зайсангийн ам” гараад ирье гэв. Бид хоёрт одоогоор хийх ажил байхгүй тул би ч дуртай зөвшөөрөв. Үнэхээр л Улаанбаатарт бол Зайсан толгой руу явж байгаа юм шиг урд зүг зүглэв. Варшав хотын урд зах аж. Барилга бариагүй үлдсэн талбай нэлээд байна. Хотын ерөнхий төлөвлөгөөгөөр хотын хөгжлийн нөөц газар гэж байдаг юм байна. Түүнийг хэн нэгэн мөнгөтэй хүн аваад хашаа татчихдаггүй бололтой. Харин хотын ерөнхий төлөвлөлтийн дагуу бодитой хөтөлбөр боловсруулсан групп эрхийг авдаг байна. Тиймээс нөөц газар Варшавын урд хэсэгт нэлээд үзэгдэнэ.
Тэр бүхний дундуур хэсэгхэн давхиад бид хүрэх газраа хүрлээ. Тэр нь “Park Kultury Powsin” аж. Повшенийн соёлын цэцэрлэгт хүрээлэн нь Зайсанархуу толгод бөгөөд тэр нь нэлдээ ой юм. Машин тавих газар зүлэгтэй бөгөөд оруут цаасан тасалбарт ирсэн цаг, минутыг тавиад өгч байна. Цагийн 2 злот бөгөөд түүнээс нэг минут л хэтэрвэл дараагийн цагт оруулж нэмэн тооцдог юм байна. Машинаа тавиад бид хоёр моддын дундуур зурайх салаа замын уулзварт ирэв. Нэг нь дугуй, нөгөө нь явган аялагчдын зам юм байна. Хүүгийн араас би сажлав. “Өвдөг нэг л биш ээ” гэж өглөө би хүүдээ ярьж байсан. Тэгээд л өвдөгний шар усыг тарааж байгаа нь энэ юм байх.
Ой модны намуун, тайван орчин намайг бүчээд авах шиг болов. Хаа нэгтээ дуугарах шувуудын жиргээн, модны үзүүрийн салхин хөөмий мэт бүдэг аялгуу, цээж дүүрэн нэвтрэх сэнгэнэсэн агаар дунд хүү бид хоёр гангар гунгар хийн алхаж явав.
-Хот гэдэг тэр аяараа стресс. Түүнийг тайлах, саринуулах гол орчин нь байгалийн амралт, зугаалгын бүс, газрууд юм. Варшавт ийм газар олон бий л дээ гэж хүү маань хэлж байна.
-Энэбиш дарга л энэ тухай их ярьдаг хүн байсан. Одоо хийх нь бүү хэл, ярьдаг ч хүнгүй болоо шив. Улаанбаатарын Соёл амралтын хүлээлэнг тал талаас нь мэрээд, элдэв шалдав байшин барилгаар хүлээлээд юу ч биш болголоо. Хөл гишгих газар байв ч газрын наймаачид хашаад авдаг болчихож. Уг нь Хүүхдийн парк, Зайсангийн ам, Оргил рашаан сувилал зэрэг цөөхөн ногоон байгууламж байсан. Одоо устаад алга болох нь алга болж байна гэж би хаа хамаагүй хол орших Улаанбаатарын тухай ярьж явав.
-Бидний очих газар ойртож байна. Энд Бөмбүүлэйн америк сургууль байдаг юм
Батхишигийн хэлсэн баруун тийш харахад ой мод болсон сайхан газар харагдана.
Повшенийн соёлын цэцэрлэгт хүрээлэн нь иргэдийн амралт зугаалгын чөлөөт бүс юм байна. Тиймээс хэн ямар зорилгоор ирсэн, түүнийхээ дагуу явах, очих бүрэн боломжтой. Дугуйтай нь өөрийн тойрог замтай. Явган явагчид тус тусын жимтэй. Төөрч будилах юм нэгээхэн ч үгүй. Учир нь зам, жим нь тодорхой, тэмдэглэл сайтай, ойлгомжтой юм. Жишээ нь би гэр бүл, хамт олонтойгоо зүлэг ногоонд тарвалзанхан биеэ наранд шарж, махан шарж идсэн шигээ байя гэвэл зориулалтын бэлэн модон саравч, дүнз модоор бахимхан хийсэн сандал, ширээ байна. Задгай галд мах шаръя гэвэл бас л бэлэн. Хүмүүс голдуу хэсэг бусгаараа, хос хосоороо тэнд амарч байна. Дээр хөх тэнгэр, доор зүлэг, дэргэд ой модод. Байгалийн сайханд зугаалахад өөр юу хэрэгтэйсэн билээ.
Хүү бид хоёр явсаар Amfiteatr хүрэв. Энэ задгай театрт монголын хийлч Дэлгэрцэцэг буюу Дээгий тоглолж байсан гэнэ. Зөвхөн хийл тоглох гэж бурхнаас заяагдсан гэлтэй энэ хийморлиг бүсгүй хэрхэн тоглож байсан нь нүдэнд харагдах шиг болов. Цав цагаан даашинзтай, хүзүүндээ урт пансан цагаан алчуур ороочихсон Дээгий урагш нисэх мэт тэмүүлэн зогсоод магадгүй “Хэнтийн өндөр ууланд” аязыг агаарт зурах шиг тоглоо байлгүй. Задгай театрын тайз нь пүмбэгэр оройт сүмийг тэг дундуур нь зүссэн мэт талласан зохиомжтой бөгөөд модон өнгөн дээр зурвас хүрэн өнгийг судалтуулан буулгаж, баруун, зүүн талд тэр өнгөөр хос хос урт нарийхан банз босгон хашсан нь бүгд хоорондоо авцалджээ. Тайзны шалны гурван гишгүүр ч түүнтэй зохицжээ. Үзэгчдийн суудалд орчин үеийн ногоон нийлэг сандлыг 17 эгнээ болгон байрлуулсан нь нэг зэрэг дор хаяад хоёр зуун хүн багтахаар санагдав. Польш дахь монголчуудын наадмыг энэ паркид хийхдээ энэ задгай театрт лав тоглолт хийсэн л байж таарна.
Бид хоёр цааш явав. Хөл бөмбөг, гар бөмбөг, сагсан бөмбөг, гольфийн жижиг талбай байна. Хүмүүс их тоглодог бололтой нэг дор шахам гар бөмбөгийн 6, сагсан бөмбөгийн 2, хөл бөмбөгийн 2 талбай бүгд дүүрэг тоглогчтой харагдана. Хөл бөмбөгийн жижигхэн талбайд хоёр өвгөн хөл бөмбөг тоглох бөгөөд гурав дахь тоглогч нь улаан цээживчин уяатай жижигхэн халтар нохой байна. Бөмбөг хаашаа л өнхөрнө, түүнтэй хамт бөмбөг шиг давхих нохой өөрийн үүргээ чадварлаг гүйцэтгэж байв. Бидний цааш алхаж байхад араас гурван дугуйтай хүн ирсний эхэнд нөгөөх нохой уяанд орчихсон дугуйны урд чарганы нохой шиг урт хэлээ унжуулчихсан давхиж явав. Энэ нохой над шиг хөлийн чилээ гаргах бус эзнээ баясгах гэж сунаж унатлаа зүтгэж явнаа хөөрхий. Цэвэр байгалийн орчинд, тийм газар шороонд гар бөмбөг, сагс, хөлбөмбөг тоглохын зэрэгцээ мэргэжлийн бэлдмэл талбайд мэргэжлийн гэмээр хүмүүс цэвэр агаар амьсгалан бас тоглож байх юм. Сонголт үнэхээр баялаг аж.
Ой мод дунд зориудын гэмээр том цойрхой байна. Тэр зайнд газар хагалж уринш хийжээ. Шороог нь имэрч үзлээ. Шим шүлт үгүй цагаан нутаг шороо байна. Хамрын тамхи мэт энэ нутаг шороо салхинд тоосрон алга болох мэт харагдавч эргэн тойрны тэнгэр баганадсан өтгөн модод түүнийг хамгаалдаг бололтой. Элс нь бас дэндүү жижиг ширхэгтэй юм. Манай торгон элснээс ч нарийн ширхэгтэй тул элс бус шороо гэмээр. Бас цайвар цагаан өнгөтэй юм. Моддын дунд сохор номины овоолсон шороо нэлээд тааралдсан нь бас ийм цагаан цайвар өнгөтэй байлаа. Ийм хөрсөнд тийм сайхан ургамал, мод тарьж ургуулсан байхад манай монголын шимт хөрс шороонд юу ч тарьж ургуулж болох нь дэндүү ойлгомжтой санагдлаа.
Ноднингийн бололтой хатсан далбавгар хөхөмдөг навчис хөлийн гишигдэлд хөг оруулах мэт бутран хугарч шажигнана. Хааны цэцэрлэг, Повшенд ч монголын ойн сэнгэнэсэн сайхан үнэр л үгүйлэгдэж байв. Түүний учрыг шар цэцэгнээс мэдэв. Варшаваар нэг тархсан шар цэцгийг зориуд тасалж үзэхэд ишинд нь байдаг исгэлэн хөөс, хээрийн сайхан зэрлэг үнэр алга. Тэгэхээр арга ч үгүй биз. Хэдхэн хоноод нутгаа санасных уу надад ингэж бодогдож байв. Бас аав минь санагдлаа. Намайг сургуульд ороход манайх Завхан аймагт байсан. Тэнд Байгалмаа гарсан. Арван нас шүргэх үесэд аав маань намайг дагуулж ойд мод бэлтгэдэг, мориор шургааг чирүүлдэг байсансан. Өндөр уулнаас бэл хүртэл арван настай хүүхэд мориор мод чирч явсан гээд бод доо. Үнэндээ бартаагүй болсон замаар явж сурсан мориор мод чирүүлж байсан хэрэг байх. Хүүхдээ багаас нь хүн болгох дасгалыг аав маань ингэж хийж байсан тухай хүүдээ би ярьж явлаа.
Замд боломжийн барьсан ресторан, бас задгай пивоны газар байна. Тэндээс ихэд танил аялгуу эгшиглэхэд зог тусав. Ширээн дээр хөх саарал хуучивтар хүрэмтэй шингэн цагаан сахалтай орос өвгөн баян хуур хөгжмөөр Манжуурын толгодыг маршийн хэмнэлээр чадварлаг тоглож сууна. Тэндээс булгийн цэвэр ус авав. Уг нь үхэр хаднаас цоргоор гоождог байсан гэнэ. Одоо бол орчин үеийн байдалтай болж. Усыг нь уухад жаахан шороо амттай болохоос уулын цэвэр ус болох нь тодорхой байлаа.
Замаар цанын таяг шиг савхан хоёр таяг гартаа бөрьсан хүмүүс толгод өөд зөрнө. Бид уруудаж яваа хэрэг.
-Аав аа таньд ийм таяг авч өгдөг байж дээ
-Хэрэггүй дээ. Буцаж явахад. Тэгээд ч өвдөгний маань шар ус сайн тараг.
Бид хоёр инээлдэв. Тэгээд машиндаа суугаад Варшавын төв рүү яаран давхилаа. Учир нь Батжаргалын хүү Тэмүүлэнгийн төрсөн өдрийн баяраар түүнд нохой бэлэглэх гэж тэд нар нохойн зах дээр ирчихээд бид хоёрыг хүлээж байв. Батжаргал дахин дахин утасдаж Тэмүүлэн чамайг ирэхээс нааш сонголт хийхгүй нь ээ гэж байна. Үнэхээр тэд нар Паркоwa гудамжинд ирчихсэн, нэг хөөрхөн цагаан гөлөг барьчихсан биднийг угтав.
-Алив Дууяа энэ гөлгийг монгол маягаар шинжээтэх гэж Байгалмаа хэлэв.
-Болох юм уу, эзэн нь дургүйцэхгүй биз гэж би хаширлав.
700 злот буюу 200 орчим долларын үнэтэй ламлейр үйлдвэрийн тэр цагаан гөлгийг овоодож өргөхөд бүдэгхэн гийнав. Сүүлнээс нь өргөхөд дуугарсангүй. Нохойны эзэн намайг гайхсан байдалтай дургүй харцаар ширтэж байгаа. Би хараагүй боловч мэдэж байна л даа.
-Уг нь ухаантай бололтой хөөрхөн гөлөг байна. Гэхдээ өөр сонголт байхгүй юу гэж би Тэмүүлэнг харав. Тэмүүлэнгийн харц арын машины ар руу чиглэнэ. Түүнийг үзэхэд Воксер үйлдвэрийн зодоонч нохой байв.
-Долоо хонож байгаа гөлөг нь энэ гэж заахыг харвал монгол идэр нохой шиг том юм байна.
-Том болоод хэр болох бол ?
-80 кг болно гэсэн. Ийм болно, Та хар даа гэж Бөмбүүлэй утасныхаа дэлгэцэнд том нохойн зураг үзүүлэв. Дэргэд нь суугаа охиноос том бүдүүн занзгар нохой аж.
-За даа, хөдөө айлд биш, хотын гэрт нэг л биш дээ, наадах чинь. Ямар үнэтэй юм.
-1200 злот буюу 400 орчим доллар. Ийм яриа болоод өнгөрөв.
Бид нар бөөнөөрөө зарах нохдыг тойрч үзэв. Нохойн зах гэгч нь ням гаригт л Паркоwa гудамжинд цугладаг машинтангууд аж. Машиныхаа арын багаажинд зориулалтын торонд хийсэн ноход байх аж. Зарах нохой нь мэдээж дөнгөж төрөөд хэдхэн хонож байгаа гөлгүүд бөгөөд тэд нарыг морь аятай цоллож магтаж байна гэж жигтэйхэн. Зодоонч ноход, цасны ноход байдаг юм байна. Бас үнэг шиг, хярс шиг гөлөг, ихэнх нь сагсгар хав байх юм. Үүлдэр бүхэн өөрийн нэртэй боловч тэр бүхнийг би ялган нэрлэж чадахгүй л дээ.
-Тэмүүлэн эзэн нь юм чинь өөрөө л сонго. Ер нь хүн өөртэйгээ адилхан нохой л сонгодог юм гэнэ лээ гэж би хэлэв. Тэмүүлэн:
-Заавал өнөөдөр аваад яах вэ. Надад таалагдах нохой алга. Цагаан нохой чинь өвгөд эмгэдийн нохой шүү дээ. Манай хөдөө өвөөгийнх ийм нохойтой гэж байна. Түрүүнээс хойш цааргалаад байсны учир тэр байж.
Бид түүний саналыг дагаж энэ удаа нохой авахаа болив. Тэгээд Батжаргалынд очиж усны хувцас хунараа аваад Батхишиг, Бөмчүүлэй, Тэмүүлэн бид дөрөв усан бассейнд цагийн хязгааргүй орохоор давхив. Тэндээс би усны хувцас, нүдний шил авч өөрийн өмч, хэрэгсэлтэй болов. Тэмүүлэнгийн хөлийн шарх эдгээгүй тул усанд орох хориотой. Тиймээс биднийг дээрээс хараад суух үүрэгтэй үлдэв. Бид гурав бассейнд орлоо. Бөмбүүлэй, Батхишиг хоёр намайг сэлж сургах гэж зөндөө л зөвлөлгөө өгөв. Өмнө нь хоёр удаа ирж бас ч нэлээд зүгширлээ гэж бодсон чинь бүр байдаггүй ээ. Хүн чинь дахин дахин хийх тусмаа дадлагажидаг байхад би эсрэг үр дүн үзүүлж эхлэв.
-Та сэлж сурах нь уу гэж арга ядсан байдалтай Бөмбүүлэй асууж байна.
-Чадна аа. Заавал сурна гэж би хульчгардуухан хариулав.
Тэндээсээ гарч бид дөрөв гэрийн хажуугийн Их дэлгүүрийн гурван давхарт хооллов. Тэнд Батжаргал бил хоёр бас хооллож байсан билээ.
-Чиний сургууль хол юм байна.
-Харин тийм ээ. Сургуулийн автобусаар цаг явдаг. Машинаар бол гайгүй ээ.
-Одоо хэдэн хэлтэй болж байна.
-Дөрөв. Орос, англи, польш, монгол.
-Танай сургууль ямар хэлээр хичээлээ үздэг юм.
-Англиар.
Бөмбүүлэй бид хоёр ийн ярьж явав.
-Тэмүүлэн хэдэн хэлтэй болж байна.
-Орос, польш, англи, монгол. Одоо франц хэл үзэж байгаа. Тэгэхээр тав.
Тэмүүлэнийн яриаг залгуулж Бөмбүүлэй:
-Ээж зөв ажилласан байгаа юм. Намайг эхлээд орос сургуульд оруулсан. Суурь сайтай болсон учраас бусад хэлийг амархан сурсан. Грек хэл гоё тийм ээ гэж хэмж хэлэв.
Батжаргалын охин нь 17, хүү 14 настай. Цаашдаа мөн ч их юм сурна даа. Батхишиг тэр хоёрыг хүргэхээр явж би гэрийн зүг ганцаар алхав.

2009.04.29. Лхагва гариг

Цааш унших...

БИ – ДӨРВӨН УЛИРАЛ

БИ – ДӨРВӨН УЛИРАЛ

Хүн бүхний амьдрал бичигдэж амжаагүй роман юм. Тиймээс 2009 онд “Би –дөрвөн улирал” ном бичиж байна. Гол баатар нь би өөрөө. Надад тохиолдсон өдөр тутмын хэвшмэл үйлдэл, эс үйлдэл бүхэн учир шалтгааны түмэн учгийн үр болон үүсдэг учир тэр нь энэ номын үйл явдлын эхлэл, өрнөл нь билээ.

Өдрийн тэмдэглэл бол өөрийн тухай сурвалжлага, өрөөлийн тухай дурсамж, өнөө үеийнхний роман гэж би боддог. Тиймээс би энэ номоо “өөрийн роман” гэж нэрлэмээр санагдаж байна. Баримтад уран зохиолын үер бууж буй энэ цаг үед яагаад өдрийн тэмдэглэлийн хэлбэрээр үе цагаа баримтжуулан дүрсэлж болохгүй гэж..

Хүн бүхэн өдрийн тэмдэглэл хөтөлж хэвшвэл цаг цагийн түүхийг жинхэнэ үнэнээр нь түүхчлэн үлдээж болох мэт бодогдоно. Тиймээс хүн бүхэн өдрийн тэмдэглэл хөтөлж хэвшихийг уриалж байна. Та бүхэндээ энэ жилийн өдрийн тэмдэглэлээс толилуулж байна.

Ү. Хүрэлбаатар
2009.04.25. Бямба гариг

Цааш унших...

"Бурхадын сархад"-ын ширээнд тавтай морилно уу?

ЗОХИОЛЧИЙН ДУРСАМЖ – ОЮУНЫ АРХИВ

“Бурхадын сархад”-ын ширээнд тавтай морилно уу

Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн 80 жилийн ойд зориулан энэхүү “Бурхадын сархад” хэмээх дурсамжийн номыг эмхтгэн гаргав. Урд өмнө ийм уламжлал хэдийнэ бий болсон бөгөөд МЗЭ-ийн 40 жилийн ойгоор “Итгэл зүтгэлийн жилүүд” /1969/, 60 жилийн ойгоор “Эргэн дурсах жилүүд” /1988/, “Нөхрийн тухай үг” /1988/ ном болон зохиолчдын түүвэр, эмхтгэл, сонин сэтгүүлд олон арван дурсамж нийтлэгдсэн нь утга зохиол судлаач, уншигч олонд юугаар ч сольшгүй өв эрдэнэ болж байна. Энэ буухиаг үргэлжлүүлэхийн тулд өнөөгийн зохиолчдод хандан “Утга зохиол, урлаг” сониноор зар тархааж, ихэнхтэй нь уулзаж, учирлан хүсч дийлэнхийг нь шинээр бичүүлсэн бөгөөд өмнөх үеийнхнээс цөөвтөр дурсамж, дурдатгалыг сонгон авч энэхүү эмхтгэлд оруулав. Цаг охор, зарим нь байнгын харилцаа холбоо муутай, утга зохиолын амьдралд төдий л идэвхтэй оролцдоггүйн харгайгаар тэр болгон хамрагдаж чадаагүйг учирлахын хамт дурсамжийн түүврийг МЗЭ цаашид цуврал болгон эмхтгэн гаргахаар болж байгааг дуулгаж дараа дараагийн цувралд тулхтай сайхан дурсамж олныг ирүүлэхийг хичээнгүйлэн хүсье.

Нэг.
Монголын зохиолчдын ой санамжид хадгалагдан буй дурсамжууд нь утга зохиолын оюуны үнэт архив юм. Түүнийг цааснаа буулгаж, улмаар түүвэрлэн эмхтгэх нь оюуны архив үүцээ нээж байгаа хэрэг. Тэр үүц нь зохиолчдын эгэл жирийн амьдралын дүр төрхөөс эхлээд утга зохиолын хөгжлийн хичнээн чухал олон зангилаа асуудлын учгийг тайлах оньс болохыг тодорхойлон хэлэхэд бэрх. Тиймээс зохиолчийн дурсамжийг бүтээл туурвил төдийгүй архивын үнэт хэрэглэгдэхүүн гэх нь зүйд нийцнэ. Ер нь монголын утга зохиолын архив хоёр жигүүртэй бөгөөд нэг нь бүтээл туурвил, нөгөө нь зохиолчдын дурсамж юм. Чухамхүү энэ хоёр жигүүр нэг нь нөгөөгөө нөхөж гэмээ нь иж бүрдэл болж өд сөд нь гүйцэж утга зохиолын хөгжлийн тодорхой асуудалд тулхтай дүгнэлт хийх зайлшгүй нөхцлийг бүрдүүлж, эш хэрэглэгдэхүүн болох нь тодорхой юм. Тэгэхдээ дурсамжаас архивын цэгцтэй байдал, түүхийн яс баримтыг хэт шаардаж бас болохгүй.
“Хүн төрвөл нэгэн үе, өвс ургамал нэгэн намар” гэж их зохиолч В.Инжинаш нэгэнтээ хэлжээ. Үнэхээр зохиолчид үе үеэ эзлэнхэн төрж, өөр өөрийн оргил уран бүтээлээ туурвихын зэрэгцээ өөр хэний ч үл мэдэх дулаан сэтгэгдэл, халуун дурсамж, дурдатгалыг сэтгэлдээ тээн явдаг байна. Чухамхүү зохиолчийн тэрхүү үе цаг, үеийнхнийхээ тухай бичсэн шигшмэл сайхан дурсамж бүр нэгийг өгүүлж, хоёрыг бодогдуулна. Тиймээс Мишигийн Цэдэндорж “Өөрийн үеийн гайхамшигт хүмүүстэй хамт амьдрахаас илүү гавьяа үгүй” бахархсан буйзаа. Тэрхүү өөрийн үеийн гайхамшигт хүмүүсийн хамгийн ойрын алтан аргамж нь зохиолч зохиолчийнхоо тухай бичсэн дурсамж болох нь гарцаагүй юм.
Ерээд оноос өмнө зохиолчийн дурсамж, дурдатгалд ихэд болгоомжтой хандаж “Монголын зохиолчдын эвлэлийн тухай дурдатгал”, “Ахмад зохиолчдын дуртгал” гэх зэрэг тодотголтойгоор “партизан” зохиолчид, ахмадуудын хүрээнд бичүүлж, хэвлүүлж байсан нь тодорхой харагддаг. Тиймээс тэдгээр нь “албаны” талдаа бөгөөд дурсамжийн хамгийн гал цог нь болсон “амины” шинж илт үгүйлэгддэг. Энэ нь нэг талаасаа дурсамж бичигч болон бас юун тухай бичих нь олон давхар сонголтыг даван туулдаг байсантай холбоотой. Үүнд бас ч буруу үгүй, тэр хэрээр дэл сул бичигч, бичвэр үгүй болж гагцхүү тухайн үйл явдлыг гэрчлэгчдийн үзэл санааны тусгал болсон нь анзаарагддаг. Үүгээр баримжаалж тэр үеийн Зохиолчдын байгууллага, зохиолчдын тухай олон зүйлийг мэдэхэд архивын бичмэл албаны тэмдэглэлээс хавьгүй илүү сэтгэл, сэрэл мэдрэмж, мэдээллийг олж авч болдог. Энд л зохиолчийн дурсамжийн нэгэн давуу тал оршиж байна. Зохиолчдын албан ёсны бичмэл архивыг баяжуулагч нь зохиолчийн дурсамж болох нь гарцаагүй.. Зохиолчийн дурсамжийг шүүгч нь цаг хугацаа, бусдын үнэлэлт, архивын бичмэл эд хэрэглэгдэхүүн юм. Дурсамжийн үнэн зөвийн хэн нэгэн нь шүүхгүй. “Өчүүхэн эрх чөлөө өндөр хувь заяагаар холбогдсон байдаг” гэсэн Юлий Цезарийн үгийг мартаж болохгүй.
Үнэндээ зохиолчид маань амаа хамхиулах амьтас биш. Тиймээс аль ч цаг үед зохиолчид бичье гэсэн дурсамжаа бичсээр л ирсэн. Харин түүнийг хэвлэн нийтлэх нь ерээд оноос өмнө хязгаартай, даруулгатай байсан байх. Яруу найрагч Долгорын Нямаа “Бидний үед хамгийн зальтайгаар намтраа бичсэн хүн бол Лодонгийн Түдэв. Бага насныхаа тухай “Хорвоотой танилцсан түүх”, аавынхаа тухай “Эцгийн дүр төрх”, ээжийнхээ тухай “Дайрлага дайравзай” намтар тууж бичсэн” гэж хэлж байна. Эдгээр зохиолын “би” баатар нь зохиогч өөрөө учир түүнийг гурамсан дурсамж тууж гэж үзэж болох юм. Д.Нямаа бас “Үе үеийн зохиолчид дундаас Чимидийг дурсахгүй хүн гэж байхгүй шиг санагддаг. Энэ нь сонин боловч яагаад гэдгийн учрыг би тайлж чаддаггүй юм. Чухам үүнд л Чойжилын Чимид гэдэг тэр их хүний нууц учир, давтагдашгүй содон чанар оршин буй” гэж дуу алдсан нь бий. Үнэхээр энэ эмхтгэлийг бэлтгэх явцад ч Чойжилийн Чимидийн бишрэл төрүүлэм дүр төрх, С.Дашдооровын хээ шаагүй байдал, хүр хүр инээд, С.Удвалын ухааны намба, Д.Сэнгээгийн яруу тэмүүлэл, Л.Түдэвийн сэтгэлгээний цараа, Б.Явуухулан, Д.Пүрэвдорж, Ц. Мөнх нарын багш шавийн хэлхээ холбоо зохиолч нөхдийнхөө сэтгэлд амьд домог болон мөнхрөн үлдсэн нь тод мэдрэгдэж байв. Тиймээс багагүй тохиолдолд зарим зохиолчийн тухай бичлэг давхцаж байсныг төдийлөн танаж хассангүй. Учир нь энэ давтамж бас оюуны архивын дотоод мөн чанарын нэгэн төрхийг давхар илэрхийлж байгаа юм.
Ер нь зохиолч зохиолчийнхоо тухай дурсамж бичнэ гэдэг цээжинд бэлэн яваа тэр л ой санамжаа бараг шууд л урсган буулгасан хэрэг. Энэ нь он цагийн шалгуурыг нэгэнт даван туулж, шижир мэт тунаж, мартагдахын мананг нэвтэлсэн дотоод сэтгэлийн хамгийн нандин охь дээж байж таарна. Тиймээс дурсамж бичигчийг оюуны архивч төдийгүй бурхдын үгийг дамжуулагчид гэмээр санагддаг. Ерөөс зохиолчдыг ер бусын хүмүүс, бурхад мэт тэнгэрийн заяатан гэх уншигчдын хандлага, хүндлэлийг эш болговол тэдний дурсамжийг бурхдын сархадтай зүйрлүүлэхэд болохгүй юм ер үгүй. “Бурханд итгэдэг хүн олон байдаг ч бурхан цөөн хүнд итгэдэг” гэж Финляндийн зохиолч Мэртти Лэрни хэлсэн. Бурхны итгэдэг тэр цөөхөн хүний хүрээнд зохиолчид байж л таарна. Хэдийгээр “Бидний хэн маань ч бурхан болж чадна” гэж Эльберт Хабард хэлсэн боловч зохиолч хүн зохиолоороо төдийгүй бодол санаа, хүн чанар, дурсамж дурдатгалаараа бурханлаг байхын одонд төрсөн хэмээн ухаарч энэхүү номыг “Бурхадын сархад” хэмээн нэрлэсэн болно. Учир нь Ф.М.Достоевский “Агуу хүмүүс л агуу гунигийн мэдэрдэг” гэж зүгээр нэг хэлээгүй байх аа.

Хоёр.
Дурсамжийг бичихэд мэдээж бэлэн жор байхгүй. Гэвч зайлшгүй харгалзан үзвэл зохих стандарт гэж байна. Түүнийг ноён хутагт Данзанравжаагийн “Хүний сайн муу нь удаан ханилбал мэдэгдэнэ. Ус зэрэглээ хоёр мөн бус нь дэргэд очвол мэдэгдэнэ” гэсэн үгнээс гаргалгаа хийж томъёолж болох юм. Тухайлбал эндээс дурсамж, дурдатгал гэдэг нь нэгд, андлал, нөхөрлөлийн шалгуур, хоёрт, ёс зүй, хүн чанарын хэмжүүр, гуравт, бодит үйл явдлын амьд гэрчийн үг гэж ойлгож болохоор байна. Тиймээс эдгээр гурван зарчмыг дурсамж бичихэд баримтлах зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд тэр нь эрхбиш утга зохиолын амьдралтай холбоотой зангилаа асуудлыг л сонгон бичнэ гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл дурсамжийг яаж бичих вэ гэдэг нь туйлын чухал бус юуг бичих вэ гэдэг нь өөрөө стандарт юм.
Дурсамжийг уран сайхны хэлбэрээр, дан баримтаар, бас баримт уран сайхныг хослуулах зэргээр гурван янзаар бичиж байна. Д.Намдагийн “Учиртай гурван толгой” бол уран сайхны хэлбэрээр бичигдсэн сонгомол дурдатгал юм. Тиймээс олон удаа хэвлэгджээ. Бид ч энэ удаа түүнийг бас сонгов. Сонгосны учир нь бичигдэж буй уран бүтээл нь өөрөө монголын шилээвэр бүтээл “Учиртай гурван толгой”, зохиогч нь Дашдоржийн Нацагдорж, бичигч нь Донровын Намдаг учраас тэр. Энэ нь дурсамжид хэн, юуг, яаж бичив гэдэг нь анхаарал татах гол хүчин зүйн болохыг харуулж байна. Яаж бичсэний тухайтад Д.Намдаг дурсамжаа дүр бүтээж, орчин байдлыг дүрчилэн, зураглан бичжээ. Тиймээс энэ дурсамжийг уншихад тэр үеийн хүрээний байдал, театрын уур амьсгал, “Учиртай гурван толгой”-г хэрхэн зохиох болсон шалтгаан, тайзнаа анх тавьсан түүх төдийгүй найруулагч Намдаг, зохиогч Нацагдорж, үзэгч Ишдорж тэргүүтний зан авир, дүр төрх нүдэнд харагдах мэт тод зурагдсан байдаг. Бодит хүний уран сайхны дүр бүтээж, түүнийг орчин нөхцөлтэй, орог саарал амьдралтай нь нүдэнд харагдаж, сэтгэлд тэмтрэгдтэл ингэж бичнэ гэдэг дурсамж бичих өндөр уран чадвар юм.
Дурсамж бичих хоёр дахь үндсэн хэлбэр нь дан баримтыг шүтэх явдал юм. Энэ талаар зохиолч Д. Батбаяр “Чин үнэнийг хэлэхэд алив нэгэн зохиолчийн тухай дурсамж бол их бага хэмжээгээр зохиомол зүйл байдаг. Зохиомол зүйл биччихье гээгүй ч үзсэн дуулсан, туулсан бэдэрсэн үнэнээ бичлээ ч түүнд ямагт зохиомол зүйл орсон байдаг...Миний бие Д.Намдаг багш, өвгөөдэй Дамдинсүрэн багш, Дооровын (Дашдооров)-хоо тухай дурсамж маягийн зүйл бичихийн оронд, ямар хүн байсан, юу гэж ярьж байсныг нь л тэмдэглэлийнхээ дэвтрээс хуулбарлан буулгаж энд толилуулж байна. Энэхүү зүйлд миний болон бусдын ямар нэгэн үнэлэмж байхгүй гэдгийг би батална” гээд “Дэвтэрт үлдсэн агшин хормууд” дурсамжаа бичсэн нь энэ эмхтгэлд оров. Тэгэхдээ дурсамж гэдэг нь дан цулгуй баримт бус, архив, тэмдэглэлийн дэвтрийн цаасны тасархай биш тул зохиолчийн байр суурь, хандлага заавал туссан байх нь эргэлзээгүй. Гурав дахь хэлбэрийн тухайд ихэнх зохиолчдын дурсамж бичих арга маяг нь бөгөөд баримт уран сайхны хосолмол шинж нь байвал зохих ерийн хэм хэмжээ ажээ.
Зохиолчид бичихээсээ илүү бие биедээ аман хэлбэрээр хэн нэгнийг дурсан ярих нь элбэг. Тэр нь дөнгөж саяхан болсон үйл явдал шиг, будаг нь ханхалсан шинэ ном шиг санагддаг. Дурсамж гэдэг нь оюуны галерей шиг тов тодхон ой ухааны тэмдэглэмж юм. Дурсамж бол ил тодын бичигдээгүй мандат юм. Дурсамж бол аль нэг байгууллагын тендер бус, хэн нэгний шахаа бус зүгээр л дотоод сэтгэлийн дуудлага юм. Дурсах ёстой хүнээ өөрийн эрхгүй дурсан ярьж, түүнээ ер бусын баатар, цэц мэргэдийн туйл мэтээр домогшуулан ярьдаг. “Домог бол худал, хуурмагийн тухай үнэн юм” гэж И.С.Таранов хэлжээ. Дурсамж, дурдатгал бол домогшсон үнэний тухай зохиогчийн ой санамжийн амьд зураглал, өөр өөрийн өнгө аяс бүхий зохиогчийн бодол санаа юм.
Дурсамжийг дэндүү гар хурууны үзүүрээр бичих хандлага их байна. Ялангуяа магтаалын магнаг торгоор хучихаас аль болох зайлсхийж, бодит байдлыг гэрчлэн бичих нь туйлын чухал юм. Дурсамжийг бичихдээ хэт магтан туйлшрах, эсвэл өөрийгөө томчуулын дунд хавчуулж хөөрөгдөх хандлага түгээмэл ажиглагдаж байна. Бас ач холбогдол багатай зүйлийг, тухайлбал идсэн уусан, архидсан согтсоноороо гул барьж бичих нь зохисгүй. Архи гэгч идээний дээж хэдий ч анд нөхөрлөлийн дурсамжийг сэргээх өдөөгч төдий зүйл байтал зөвхөн түүнийг л ой ухаандаа тогтоосон мэт эргэцэх нь гайхмаар. Дурсамж бичихдээ ялангуяа он цагийг сайтар нягтлах хэрэгтэй. Бас хүний нэр дурдах, тэдний хэлсэн үгийг иш татахдаа ихэд болгоомжтой хандах нь зүй. Тэр тусмаа бурхан болоочийн нэрийг дурдаж ишлэхдээ үнэнийг чанад сахих учиртай. Дурсамжинд зохиолч өөрийн санаа бодлыг тулгаж, муйхарлаж болохгүй. Өөрийн бодол өөртөө зөв хэдий ч бусдад төдий л хүртээлтэй бус. Тиймээс хүссэн ч, эс хүссэн ч аар саар зүйлээс ангижирч, их утга зохиолын эрх ашгийн төлөө бичих нь зүйн хэрэг юм.
Үнэн худлын хайчин дунд, санах мартахын зааг дээр дурсамж бичигддэг. Дурсамжинд бичигдсэн бүхнийг үнэн, худлын эцсийн шалгуур гэж үзэх боломжгүй. Тиймээс дурсамжийн үнэн худлыг тухайн бичигчийн ёс зүйт байдал, хүн чанар, шударга зөн билигт л найдахаас өөр замгүй. Энэ нь дурсамж бичсэнээрээ ёс зүйн хариуцлагыг зохиогч өөрөө өөртөө сайн дураараа үүрч байна гэсэн үг. Ёс зүйгүй явдал бүрийн цаана их буглаа байдаг. “Сайн санаа тэнэглэл хоёр харш” гэж Аристотель бичжээ. Үнэхээр дурсамж нь зохиогчийн иргэний үүрэг, хариуцлагын дотоод механизм дээр оршин тогтдог эмзэг зүйл. “Ер нь амьдралыг гутаахад тун амархан, харин чимэглэхэд яггүй хэцүү байдаг” зохиолч Ч.Лодойдамба бас хэлжээ. Хатуу үг хэлэхийн тулд гарцаагүй шалгагдсан баримт хэрэгтэй. Үнэн үг гашуун, бас элдэв эсэргүүцэлтэй тулгардаг. Тэгэхдээ “Гашуун үнэнийг хэн нэгэнд хэлэхийн өмнө хэлнийхээ үзүүрт зөгийн бал түрхэх хэрэгтэй” гэсэн Араб ардын үгийг цаг ямагт санаж байх учиртай. Уншигчдад зөв сингал өгөх нь дурсамжийн гол, тэр тусмаа элитүүдийн үүрэг юм.
Дурсамж бол жирийн санал сэтгэгдэл бус, өргөмжлөл бүр ч биш харин бодит байдал, үнэлэмж, байр суурь юм. Дурсамж бол үйл явдлын эргэн тойрны орчин бус харин түүний мөн чанарын батламж юм. Тиймээс зохиолч хүн дурсамжийг зохиож болохгүй. Дурсамж нэрээр бусдыг гутааж, нэр төрд нь халдаж болохгүй. Түүхийг гуйвуулж бүр ч болохгүй. Зохиомол бичвэр зохиолчдын эв нэгдэлд цав суулгаж, сэтгэлд тундас үүсгэнэ. Шар сонинуудад зохиолчдыг гутаасан гүтгэлэгийн үер хүчээ авч байна. Үнэн хэрэгтээ түүнийг зохиолчид өөрсдөө л санаа сэдлийг нь гаргаж, заримыг нь бичиж өгч байгаа. Сэтгэл санааны хүчирхийлэл, мэдээллийн хүчирхийлэл хамсраад ирэхээр түүхийн үнэн гуйвж алиагаа алдна. “Хагацашгүй нөхрийг марташгүй үгээр бүү хорсого” гэсэн үгийг мартаж болохгүй. Ер нь дурсамж бичихдээ өөрийнхөө бодлыг бусдад тулгах, өрөөлийн бодлыг үл зөвшөөрөх нь ёс зүйгүй асуудал. Худлаа юм бичиж нэр төрөө түймэрдэх хэрэгггүй. Тиймээс яруу найрагч Д.Пүрэвдорж “Хүний нэрийг бүтэн хугалсан хүн өөрийнхөө нэрийг хагас хугалдаг” гэсэн бол Америкийн философич Сантаяна “Түүхээ мартдаг хүн – түүний эргэлтэн дээр сүйрнэ” гэжээ,
Дурсамж бол чөлөөт индэр юм. Тиймээс дурсамжийг хэн ч бичиж болно. Зөвхөн настангууд, алдартангууд дурсамж бичдэг гэсэн ойлголт үеэ өнгөрөөсөн тул их багын ялгал гэж үгүй. Харин ч тухайн үйл явдалд оролцогч “гишүүд” нь тэр томчуудыг томруулж, гэрчилж, үйл явдлын үнэн зөвийг хамгийн шударга үнэнээр нь нотлогчид юм. Тиймээс нэр нь үл дурдагдах үлдэгсэдийг энэхүү “Бурхадын сархдад” аль болох хамруулахыг хичээсэн болно. Улсын наадамд барилдах 512 бөх бүгд л бөхчүүд бөгөөд улсын цолтон, үзүүр түрүүний бөхийг тодруулагчид нь тэд юм. Тиймээс зохиолчид биеэ голж, хойш суулгүй энэ тэгш боломж, нээлттэй байдлыг ашиглах хэрэгтэй. Дурсамж бичихэд оны ялгаа, шагналын ялгаа огт байхгүй.
Дурсамж бичлэгт дутагдаж буй гол зүйл бол утга зохиолд шинэчлэл хийсэн тэр үйл явдлуудын тухай төвлөрч чадахгүй байгаад оршино. Тэр зангилаа асуудлын зангилааг тайлах нь дурсамж бичихийн анхдагч шалтаг, шаардлага юм. Түүнээс биш хэдүүлээ нийлээд, багыгаа дэлгүүр гүйлгээд, хоорондоо хэн нь том болохоо маргалдаад байх нь үнэндээ их утга зохиолын дурсамжийн туслах л объект юм. Энэ нь тухайн хүний санааны мухарт сүүмэлзэх дэнгийн гэрэл мэт хувь сэтгэгдэл төдий зүйл. Ер нь сэтгэгдэл, дурсамж, дурдатгалыг ялгаж хэрэгтэй. Сэтгэгдэл бол таны бодол санаанд торж үлдсэн тэр зүйл юм. Дурсамж бол таны байр суурь, үзэл бодол, гэрч баримт юм. Дурдатгал бол таны төдийгүй утга зохиолын хөгжлийг углуургаар нь танин мэдэх нотолгоожсон баримт, оюуны архивын…тоот данс бүхий хэрэглэгдэхүүн юм. Дурсамжийг “хялбарчилбал” сэтгэгдэл, “хүндрүүлбэл” дурдатгал болно. Тиймээс сэтгэдэл, дурсамж, дурдатгалыг элбэг төлөөлнө хэмээн үзэж дурсамж гэдэг үгээр төлөөлүүлэн бичиж байна. Ер нь дурсамж, намтрыг насны бөгсөнд, хийх ажилгүй болсон үедээ ч юм уу, хэн ч тоохгүй болоход өөрийнхөө “том” явсныг мэдүүлэх гэж бичих гэх гоморхол, цөхрөлийн ойлголтоос нэг мөсөн салах хэрэгтэй. Идэр залуу зохиолчийг дурсамжаа бичихийг хүсэхэд зарим нь илт сэжиглэнгүй, зарим нь үл тоомсорлох, тэрч байтугай “дурсамж бичих нас болоогүй” гэх нь ч таарч байв. Тийм ч биз, үгүй ч биз.

Гурав.
Дурсамж оюуны өмч мөн үү? Мөн бол түүнийг хэрхэн үнэлгээжүүлэх, үнэ цэнтэй болгох вэ? Энэ нь зөвхөн Зохиолчдын эвлэлийн ажил мөн үү? Төрийн зүгээс ямар дэм тусламж хэрэгтэй вэ? Эрх зүйн хувьд түүнийг хэрхэн баталгаажуулах вэ? Энэ мэт олон асуултууд хариулт үгүй хэвээр байна. Дурсамж бол түүх, түүх бол дурсамж юм. Тиймээс зохиолчийн дурсамжийг хувь хүний жирийн сэтгэгдлээс ангид, тухайлбал тэдний уран бүтээлийн түвшинд авч үзэж, ач холбогдол өгч байж үнэ цэнэтэй болно. Өөрөөр хэлбэл дурсамжийг оюуны өмч, түүний ханш сайтай бүтээгдэхүүн гэж үзэх ёстой. Өмч л юм бол үнэлгээтэй байх учиртай. Түүнийг төр л гүйцэтгэж чадна. Улсын архивын онцгой нэгэн салбар нь зохиолчдын оюуны архив биш гэж үү.
Үнэндээ монголын утга зохиолын түүхийн ховор нандин дурсамж, дурдатгалын хэвлэгдээгүй олон ботиуд зохиолчдын тархи толгойнд явж байна. Хамгийн харамсалтай нь дурсамж бол алганы хээ шиг давтагдашгүй агаад ганцхан хувь байдаг зүйл. Тэр нь тэр хүнтэйгээ хамт оршин байдаг, бас үгүй болдог. Үүнд л хамаг учир, үнэ цэнэ нь байна. Бэлтгэл хурандаа Г.Дорж телевизээр ханийнхаа тухай ярихдаа С.Удвал гуайг бие муу байх үедээ “Маарамба гуай минь надад гурван жилийн нас хайрлаач. Би дурсамжаа бичмээр байна. Түүнээ бичиж амжаагүй яваа хүн шүү дээ би” гэсэн тухай өрөвдөлтэй түүх хүүрнэсэн…Сономын Удвал гуай шиг түүхэн хүнийг дурсамжтай нь хамт алдах тоолонд түүхийн мөр балардаг” гэж яруу найрагч Д.Нямаа нэгэн дурсамждаа харамсан өгүүлжээ. Үнэхээр их утга зохиолд түүхэн үйл явдал, түүхэн хүн гэж байна. Түүнийг дан архивын материалаар сэргээн санах боломжгүй. Ямар ч архивын материалаас илүү дурсамж нь амьд харьцааг үүсгэдэг. Нэгдүгээр биеэс өгүүлэмж нь гардаг. Биечлэн оролцсон гэдэг нь өөрөө үнэ цэнтэй төдийгүй тухайн цагийн шингээлт юм. Хоосон шуудайг босгож болдоггүйтэй адил үйл явдалд оролцоогүй хүн дурсамж бичих боломжгүй. Тиймээс дам дурсамж гэж үгүй. Хэдийгээр хүний яриаг дам дамжуулж байвч тэр нь театрын тайзнаас жүжиг үзэж буй мэт амьдлаг байдаг. Тэгэхээр дурсамж бол туулсан амьдралын цадиг түүх, туулах амьдралын гэрэл гэгээ, тэмүүлэл юм. Түүнийг одоо цагт л бичдэг. Тэгэхээр дурсамж гэдэг нь зөвхөн өнгөрсөн цагийн бичвэр бус гурван цагийн зохирол билээ. Өнгөрсөн цагийг өнөө цагт дархлан үлдээж ирээдүйд гэрч болгон илгээж байна. Энэ бол дурсамж юм.
Дурсамжийг үзэх хоёр хэтэрхийлэл байна. Нэг нь хэт шүтэх, нөгөө нь хэт үгүйсгэх хандлага юм. Хэн нэгний бичсэн дурсамжийг түүхийн батламж болгож, түүгээр бусдыг үгүйсгэх бороохой болгож болохгүй. Дурсамж бол нэг л баримт юм. Бас дурсамжийг үл тоомсорлогчид нь залуучуудыг дурсамж бичих нас болоогүй, дурсамж бичиж томорлоо гэх атлаа ахмадуудыг үхсэн хүнээр нэр төрийн бизнес хийлээ, дурсамжаа бичитлээ шалдаа буулаа гэхчилэн дарамталдаг. Тэд “Найз нөхөр эрдэггүй хүн өөрөө өөртөө дайсан” гэж Шота Руставели хэлснийг үл анзаарч байна. Үгүйсгэгчид дурсамжийн үнэ цэнийг энэ мэтээр хулгана шиг мэрж бүдгэрүүлдэг. Үнэхээр Дэмчигдоржийн хэлсэнчлэн “Нөхөр ханийн харилцан туслах хүчийг олохгүйгээр ганцаар гавьяа бүтээсэн нь нэгээхэн бээр үгүй” билээ.
Дурсамж гэдэг бол мэдээж ой санамж юм. Юуг хэзээ яаж дурсах вэ? Цаг үеэ олсон дурсамж үнэ цэнэтэй. Дурсамжийг цаг хугацааны цаашдын хүчин зүйл улам үнэ цэнэтэй болгодог. Гэрчлэх гэрчгүй болсон хойно нь, үнэн худлыг үл таамаглах тэр орчинд бус харин ч халуун сэргэг дээр нь дурсамжийг бичиж үлдээх нь утга зохиолын хөгжлийн түүхийг зөв тодорхойлоход дөхөмтэй юм. Гэхдээ яг үйл явдлын торгон ирэн дээр хэвлүүлэх нь дурсамжийн үнэ цэнээ алдагдуулах тохиолдол ч бий. Тиймээс дурсамжийг хэзээ нийтлүүлэх нь хэзээ бичих вэ гэдгээс илүү ач холбогдолтой санагддаг. Дурсамж нийтлүүлэх хамгийн тохиромжтой үе нь олон нийтийн анхаарал төвлөрсөн цэг буюу их ой тэмдэглэх үе юм шиг байна. Дурсамж нь өгүүлэгдэхүүний хувьд утга зохиолын тухай, хувь хүний тухай, зохиол бичсэн түүх, гадаад дотоодод хамт аялсан, наргиж цэнгэсэн гэх мэтээл эрээвэр хураавар зүйлс мэт байвч ямар ч тохиолдолд их утга зохиолын улаан шугамаас хазайж яахан болно.
“Зүс сайт хурдан морь гайхагдах атал журам сайн хүмүүн яаж орхигдомуй” гэж Лувсандамбажанцан хэлжээ. Эдүгээ цаг дор дурсамжийг хүндлэх, үнэ цэнэтэй болгох, бодлогоор цуглуулах, архивлах нь нэн чухал болж байна. Үнэхээр дурсамж гэдэг нь хувь хүний ой санамж төдийгүй түүхийн оюун ухаан, сэтгэлгээ, дүгнэлт, гаргалгаа мөн юм бол түүнийг төрийн зүгээс анхаарах л учиртай. Шууд утгаараа монгол хүний дурсамж гэдэг нь монгол түүхийн сан хөмрөг, архив, оюуны үйлдвэрлэл, ой санамж гэж хэлж болно. Тиймээс төр оюуны банкаа хамгаалалтад авч төсвөөс хөрөнгө зарж эх хэрэглэгдэхүүнээ авч үлдэх ёстой. Дурсамжийг төрийн бодлогоор хамгаалах, хадгалах, эрх зүйчүүлэх шаардлагатай. Бас нэг хойшлуулшгүй анхаарах зүйл бол дурсамжийг бүтээгч төдийгүй түүнийг судлаачдыг бэлтгэж болох юм. Яагаад дурсамж, дурдатгал судлаач гэж байж болохгүй гэж. Дурсамжийн өв сан, мэдээллийн санг бүрдүүлэхэд зохион байгуулалт л дутаж буйгаас өөр хориг саадыг би олж харахгүй байна.
Зохиолчдын дурсамжийг олшруулах олон янзын арга байж болно. Ерийн горимоор бичээд хол явахгүй. Түүнийг онцгой байдалд авч үзэх хэрэгтэй. Ялангуяа настайчуудыг эн тэргүүд анхааралдаа авах, дэргэд нь шавь шавилуулах, судлаач тавих, мэргэжлийн судлаачдыг санхүүжүүлэх, бас залуучуудыг залуу гэж орхиж болохгүй. Үе үеэ хамгаалж дурсамжийг зохион байгуулалттайгаар бичүүлж болох мэт. Түүнчлэн хамгийн наад зах нь зохиолчдын дунд уралдаан зарлах, урамшилтай болгох, сан бүрдүүлэх хөдөлгөөн өрнүүлэх төдийгүй дурсамжийг хуульчлан баталгаажуулах эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх хэрэгтэй. “Зохиогчийн эрхийн тухай” хуульд “утга зохиолын аман буюу бичмэл бүх төрлийн бүтээл”-ийг зохиогчийн эрхэд хамаарах бүтээл гэж үзсэн нь бий. Үүнд зохиолчийн дурсамж хамаарах эсэх нь тодорхойгүй. Байдал ийм л байна. Дурсамж үлдээх нь эр зориг, иргэний үүрэг юм. Түүнийг дэмжих хүсэл эрмэлзэл мэргэжлийн байгууллага болох Зохиолчдын эвлэлд байгаагийн нэг илрэл бол энэхүү “Бурхадын сархад” түүвэр юм. Харин төр, засагт энэхүү бодлогыг тууштай дэмжих хүсэл сонирхол байна уу? Эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх оюуны дархлаажуулалт байна уу?
Дурсамжийн түүвэр, эмхтгэл үнэхээр чухал санагдана. Энэ бол оюуны буян хураалт, ургацын баяр юм. Тиймээс МЗЭ-ийн 80 жилийн ойн босгон дээр “Зохиолчдын намтар судлалын төв”-ийг байгуулж энэхүү “Бурхадын сархад” эмхтгэлээр монголын зохиолчийн дурсамж, дуртатгалын байнгын цувралыг эхэлүүлж байна. Монголын зохиолчийн дурсамж, дурдатгал нь оюуны архив юм бол тэдний ой санамж оюуны банк байж таарна. Энэ банкыг байнга сааж, бас түүнд зохиолч бүр оюуны хөрөнгө оруулалт хийж дурсамж, дурдатгалын бороо уриан залбал яасан юм бэ? Үгүйдээ гэхэд үе үеийнхэн өөр өөрийн дурсамжийн ботийг бэлтгэж, хэн нэгэн зохиолчдын ой тэмдэглэхдээ заавал дуртгалын ном гаргаж хэвшвэл үеийнхэн хийгээд үе цагийн үнэлэмж болох мэт. МЗЭ-ийн даргаар ажиллаж байсан Д.Нямаа “Би МЗЭ-ийн даргын ажилд томилогдоод хамгийн түрүүнд зохиолчдын дурсамжийн 4 боть гаргая гэж бодсон. Тэр нь өргөжөөд 108 боть болоод явчихсан. Миний үед гэхэд л гучаад зохиолч бурхан болсон” гэж ярьж байна.
Зохиолч хүн дурсамж бичсэнээсээ бичээгүйн хариуцлага их байх шүү. Ганцхан та л мэдэх тэр түүхийн “гэрчийн мэдүүлгийг” нуун дарагдуулах эрх байхгүй мэт. Энэ талаас нь үзвэл дурсамж бичих нь тухайн зохиолчийн сайн дурын хэрэг бус, зайлшгүй гэрчлэн үлдээх иргэний үүрэг юм. Дурсамж нь нэг талаас түүхийн амьд гэрчийн үг, нөгөө талаар хувь хүний бодол санаа, тухайн үйлд хандах хандлага юм. Тэгээд ч энэ оюуны архивыг нээх нууц код нь өөр хэнд ч бус гагцхүү тэр зохиолчийн өмчлөлд байдаг нь байдлыг хялбаршуулж, бас хүндрүүлж байгаа юм.
“Хүний зорилго нь амьд явахдаа бус амьдрахдаа” гэж Жек Лондон хэлжээ. Уран бүтээлчийн амьдралын ил хийгээд далд түүхийг яахын аргагүй дурсамж, дурдатгал нөхнө. Ямар дурсамж бичснээр тань таныг ямар хүн байсныг бүгд санах болно. Тэгэхээр дурсамж бол хувь хүний хувь сэтгэгдлээс хэтийдсэн ариун тунгалаг сэтгэл, оюуны соёл юм. Дурсамж бичнэ гэдэг та бусдад хэрэгтэй байгаагийн л шинж төдийгүй утга зохиолын амьдралд идэвхтэй оролцогч, түүний биет төлөөлөгч мөн болохоо харуулж байгаа хэрэг.
“Мэргэдэд ханилбаас цэцэн болъюу” гэж Раашпунцаг хэлжээ. Цэцлэхийн тулд мэргэд ханилан хэр цэцэглэсэн нь чин сэтгэлийн дурсамжид л гэгээн мөрөө үлдээнэ. “Бурхадын сархад”-ын ширээнд тавтай морилж уран бүтээлийн халуун дурсамжаа харамгүй хайрлана уу. Дурсамж бол шавхагдаж дуусашгүй оюуны ай сав билээ.
Редактор Ү.Хүрэлбаатар

Цааш унших...

Алтай бол уран зохиолын ундарга нь

Говь-Алтай аймгийн хөгжүүлэх “Алтай сан”-ийн ерөнхийлөгч, Нутгийн зөвлөлийн тэргүүнээр олон жил ажиллаж нутаг орныхоо төлөө зүтгэж явсан хүмүүсийн нэг нь Үржингийн Хүрэлбаатар юм. Д. Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт утга зохиолын шүүмжлэгч, МЗЭ-ийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч, МСНЭ-ийн нэрэмжит шагналт сэтгүүлч, хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/ энэ эрхэм хүнтэй цөөн хором ярилцав.

-Уран бүтээлч хүнтэй “сүүлийн үеийн уран бүтээлийн нь тухай” заавал ярих нь үндсэндээ “дэг” болжээ ?

-Тийм шүү, сайн байна уу гэсэнтэй л адил болчихсон. Малчин дээр очоод мал сайн уу гэдэг шиг. Үнэндээ уран бүтээлийг хүн туурвиж, малыг малчин хүн малладаг биз дээ. Тэгэхээр хүний нь хувьд урьдаар мэнд усыг нь мэдэж мэндчилж байвал зүгээр юмсан?

-За, уучлаарай. Та сайн байна уу, сайхан зусч байна уу ?

-Сайн сайн байна уу. Би сая ганц чамайг хэлээгүй юм шүү. Сүүлийн үед уран бүтээлийн олз арвинтай байгаа. Гурван мянган гурван мөрт шүлэг бичсэн. Сонин юм. Түүндээ их додигор байгаа. “Ертөнцийн гурав”-ыг ертөнцөд анх удаа бичсэн монголчууд үнэхээр аугаа юм. Бас хайку шүлэг гэж япончуудын бүтээсэн шүлгийн сонин дэг жаяг байна. Өөрийн нь бай өрөөлийнх ч бай уран бүтээл гэдэг хүн төрөлхтний оюуны өмч юм. Тиймээс түүнийг нэгийг нь нөгөөтэй нь сөргүүлэн тавих би дургүй. Би ингэж бодож бичсэн учраас миний гурвалууд миний л хувилбар юм. Ертөнцийн гурвын гүн утга, хайку шүлгийг хайрцаг хэмнэлийг бас судалж байна даа.

-Та гурван мөртөөсөө гурвыг хэлэхгүй юу?

-Олгоход бэрх байж мэднэ. Гэхдээ уншигчдыг бодож уншдаг болоосой гэж бодох юм. Хайку талдаа байж мэдэх гурван мөрт хэлье.

Хаврын өдөр
Намрын шинж орох нь
Чи байж
…
Хоёр хар хэрээ
Бие биенээсээ цагаан үс хайв
Хоёулаа олсонгүй
…
Үхэж буй амьтны нүдэнд
Мөхөөж буй дэлхий өөрөө
Үхэж буй мэт харагдана

-Нутгаа санахаар та яадаг вэ, яаж нутагсаагаа гаргадаг вэ?

-Мал хужирсдаг шиг хүн нутгаа санахаар бас хужирсдаг байх. Нэг юм үгүйлээд эхэлдэг. Дом нь нутгийн ямар нэг юм байдаг. Тухайлбал манай гэрт нэг загийн булдруу бий. Би сумын төв орохдоо хамаатангийнхаа түлээнээс гуйж авсан юм. Түүнийгээ үнэрлээд суухад сайхан болчихдог юм. Нутагсаагаа гаргах гэж нутгийн тухай дуу бичдэг дээ. “Зүүдний мөнгөн миний Алтай”, “Засагт хааны хөх харчууд”, “Шанаган булаг” зэрэг дуунууд чухамхүү нутаг санасан хагассан сэтгэл, нутагсаагаа гаргах гэсэн миний хужирсасан гэтгэлгээний үр юм шүү.

-Алтайханыг эв түнжин муутай гэлцдэг. Тийм ч юм шиг надад санагддаг ?

-Алтайхан тийм, ийм гэж элдэв зүйлийг наагаад хэрэггүй л дээ. Ерөөсөө хүний араншин тийм юм. Эв түнжин гэдэг ялангуяа дангаар биеэ авч явах чадвартай омог бардам алтайхны хувьд маш хүнд зүйл. Төрийн нэг том албан тушаалд алтайн хоёр хүн шалгараад гараад ирдэг байхгүй юу. Түүний нэг нь томилогдож нөгөөх нь үлднээ дээ. Шартай юм чинь нэг юм хэлж л таарна. Түүнийг нь хүмүүс хов жив болгож хооронд нь зодолдуулах ажлыг зохион байгуулдаг. Уг нь уужуу ухаанаар бодвол шарлахаж хэлсэн үг нь чухал бус шалгарч гарч ирсэн тэр чадварыг нь л ярих ёстой байхгүй юу.

-Бага, залуу байхаас санаанд зурагдаж үлдсэн сонин, сайхан, ховор хүмүүсийн “хөрөг”-үүдээс ярьж өгөөч ?

-Манай аав их сониуч, шинэчлэгч хүн байсан юм шиг байгаа юм. Шарга суманд Мал аж ахуйн машинт станц байгуулагдахад анхны гурван айлын нэг болж очоод анхны дизелийг асааж, трактор бариад л явж байсан. Говь-Алтай айлууд Завханы Ямаатад хөрөө рам байгуулахад анхны арван айлын нэгэн болчихсон мотор асааж, мод цагаалаад давхиж байсан. Шилжит хөдөлгөөн хэцүү байхад нутагтаа нэг очоод дараа нь Улаанбаатарт, тэндээсээ Сэлэнгийн Зүүнхараад нүүдэлж, тэндээ нэг их удалгүй Улаанбаатарт шилжиж ирээд суурьшсан. Хөөрхий бидний ирээдүйг их холоос харж нэг талаас нутагт сэтгэлийн аргамжаагаар аргамжиж, нөгөө талаас тэр үедээ л байж болох ийм мундаг хувилбараар бидний нүдийг нээж монгол орныг танилцуулж байсан байгаа юм. Тиймээс миний бага нас бол аялалын бага нас байсан. “Аавын бийд газар үз” гэдэг үгийг би хар бага наснаасаа мэдэрсэн нь хожим амьдралын минь алтан дүрэм болсон юм. Сонин гэвэл үүнийг хэлмээр байна. За, сайхны тухайд гэвэл бид чинь монгол улсын газрын зурагт төрсөн гэрийн буйрыг нэлээд сайн тамгалсан хүмүүс болчихоод байгаа юм. Бид эцэг эхээсээ арвуулаа. Түүний дөрөв нь Говь-Алтайн Төгрөг суманд, гурав нь Шарга суманд, Завханы Хуримтад нэг, Сэлэнгийн Зүүнхараад нэг,Улаанбаатарт нэг нь төрсөн. Хүргэн бэргэчүүд болоод явчихаар Хэнтий, Сүхбаатар, Увс, Дорнод, Төв, Өвөрхангай, Завхан, Ховд болоод явчихна. Сайхан байгаа биз. Ховор хүмүүсийн тухайд нутгийн хэдэн ханхар хөгшчүүд байх шив дээ. Тэдний хөрөг нь миний шүлэг зохиолд шингэсэн бий. Ажиглаарай даа.

-Би андуурайгүй бол та “Марзан Шарав” академийг байгуулсан байх аа?

-Байгуулалцсан гэвэл үнэн болно. Харин “Марзан Шарав” гэх энэ төрийн бус байгууллагыг академи гэж нэрлэсэн нь миний санал байсан. Говь-Алтайн хөх эрчүүд монголын түүчээ болж явсны маргашгүй нэгэн жишээ нь очин үеийн монголын дүрслэх урлагийн үндэслэгч нь болсон Шарав гуай байгаа юм. Түүний алдрыг сэргээх гэж ерээд оны эхэнд Алтай сангийнхан нэрэмжит ажил хүртэл зохион байгуулж байсан даа.

-“Ном бол ертөнцийг харах цонх мөн” гэдэг үг нэлээд “хөгширчээ”. Ном, ном туурвихуй, номтой нөхөрлөх … тухай таны бодол ?

-Энэ үгийг хуучирсан гэж би огт бодохгүй байна. “Цонх” гэдэг үг хуучинсаг санагдаж байгаа бол түүнийг “нүд” гэдэг үгээр орлуулчих л даа. Утга эгээ л адилхан. Гэхдээ хэргийн гол нь үгийн хуучин шинэдээ байгаа юм биш. Чи ч тэгж асуугаагүйг би мэдэж байна. Ном бол миний хувьд сэтгэдэг амьтан юм. Би түүнтэй ярьдаг. Сайхан зүйлийг нь нулимсаар норгож уншдаг, санал зөрөх зүйл дээр салам маргалддаг. Ном бол миний анд нөхөр минь юм. Би түүнгүйгээр амьдарч чадахгүй. Оюуны тархи, мөрөөдлийн таяггүйгээр, цаг хугацааны тэмтрүүлгүйгээр яаж амьдрах юм. Шинжлэх ухаан хичнээн хөгжиж, бүх зүйл цахим хэлбэрт орлоо гээд ч хатуу, нимгэн хавтастай энэ хэдэн ноорхой номууд маань улам л үнэд орно. Би тэгж л боддог. Ном туурвина гэдэг хүүхэд төрүүлэхтэй адил. Ухаанаас ухаан тасалж ном төрдөг. Сайн муу хүүхэд байдаг шиг сайн муу ном байдаг л байх. Ямартай ч хүүхэд бүхэн хүн байдагтай адил ном бүхэн эрдэм л байдаг. Тиймээс номыг сайн муу, нимгэн зузаанаар дугаарлах дургүй. Би ямар ч тохиолдолд номыг зурж уншиж чаддаггүй хүн. Тийм л хайртай болчихдог юм байна. Номтой нөхөрлөсөн хүүхэд бүтэн хүн болно, тэгэхгүй бол тал хүн болно гэж боддог. Яагаад гэвэл ном гэдэг чинь ертөнцийг танин мэдэх чиний билгийн нүд чинь байхгүй юу. Тийм биз дээ. Номыг хамгийн их бишрэн шүтэж алдаршуулсан шинэ цагийн хүн бол Мишигийн Цэдэндорж. Энэ хүн л дэлхийн номын өдрөөр заавал нэг дуугардаг байсан даа.

-“Жинхэнэ хүн” гэж та ямар хүнийг хэлэх вэ ?

-Сонин асуулт байна. Нээрээ жигээ нь би бид хоёр жинхэнэ хүн мөн үү. Дан дангаараа бол жинхэнэ гэхэд бэрх л байх. Яагаад гэвэл хүн хүнтэйгээ харьцаж байж, өргөн утгаараа нийгэмшиж байж жинхэнэ хүн болдог. Тэгэхээр ээж аавын бүрж бурхан багший шүншиглэж илгээсэн энэ сайхан биеийг жинхэнэ хүн болгохын тулд оюунших л хэрэгтэй. Хүний оюун ухааныг би амьдралын алтан аргамж гэж боддог. Тэгэхээр жинхэнэ хүн гэдэг маань хэн нэгэнд болон хамт олон, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдсөн оюуны уялага, уяатай болсон тэр хүнийг л хэлнэ байх гэж бодож байна. Энэ бол дан дарга нар гэсэн үг огт биш бөгөөд тэгж ойлговол би ихэд харамсана.


-Архи уух, заримдаа согтох үе хэнд ч гэсэн байж л байдаг ?

-Архийг хүн төрөлхтөн бүтээж, хүн төрөлхтөн хэрэглэж байна. Тиймээс түүнийг ад шоо үзэх нь тэнэг хэрэг. Харин соёлтой, зөв, тохируулан хэрэглэх тухайд бол өөр яриа болно. Огт архи хэрэглэж үзээгүй хүнийг би азгүй амьтан гэж боддог. Миний нэг мундаг эрдэмт, хувийн өө сэвгүй найз бий л дээ. Тэр архи амсдаггүй. Тэгэхэд түүний дүү нь “Таны дутагдал бол нэг ч удаа согтуугийн нүдээр орчлонг хараагүй шүү дээ” гэсэн байгаа юм даа. Үнэн л хэлж байхгүй юу. Монголчууд “дөчин насандаа дөнгөж амс, тавин насандаа тавьж уу, жарган насандаа жаргаж уу” гэж архины хэрэглээг аман билгээр хуульчилчихсан л байгаа юм даа. Үгүйдээ гэхэд энд хүний биед хөгшрөх тусам дутагддаг спиртийн тун хэмжээг хүртэл хэлчихсэн байгаа юм биш үү. Би ёс билгийн хундаганд хуруу дүрээд буцааж байсангүй, бас архийг ухаан алдатлаа ууж явсангүй. Тун хэмжээг нь тун чиг зөв тааруулахыг л боддог доо.

-Таныг монголын хамгийн олон албан тушаалтай хүн гэж нэг хүнээс сонсож байсан юм байна. Энэ үнэн үү, энэ талаар ?

-“Улаанбаатар”, “Нүгэл буян”, “Алтан босго”, “Утга зохиол, урлаг”, “Улаанбаатарын үдэш”, “Арга билэг”, “Алаг шаазгай”, “Алтайн хөх салхи” зэрэг 12 сонин “Цог” сэтгүүлийг давхар эрхэлж байсан Ерөнхий эрхлэгчийн үед нэрээ л 32 сонгуульт ажилтай байснаа санаж байна. Надаас олон ажил албатай хүмүүс олон байсан. Бид чинь залуудаа нийгмийн төлөө нойр хоолгүй зүтгэдэг хачин гаж итгэл үнэмшилтэй хүмүүс байлаа шүү дээ. Энэ ажлыг “би хийхгүй бол хэн хийх юм” гэж боддог, чухам тэрийг хийхгүй бол нийгмийн хөгжил саарах юм шиг санадаг байлаа шүү дээ. Үнэндээ тийм юм гэж хаана байхав дээ.

-МУНН-ын дарга болсны учир ?

-Шууд утгаараа Очирбатын Дашбалбарын л хийсэн ажил. Балбар маань тэр үед улс төрийн гурав дахь хүчинг өргөжүүлэхийн тулд бас нэг шинэ нам байгуулж дараагийн УИХ-ын сонгуулиар эргүүлэн нэгтгэх, эсвэл эвсэл байгуулах замаар улс төрийн нөлөөгөө гурав дахь хүчний тухайтад хүчжүүлэх бодлого явуулж байсан юм. Тэгээд л намайг МУНН-ын дарга болгох ажлыг далдуур зохион байгуулчихсан байсан хэрэг. Би намын дарга болох маш дургүй байсан. Яагаад гэвэл тэр үед би “Улаанбаатар” сонины ерөнхий эрхлэгч байсан хүн шүү дээ. Энэ хоёр эрх баригч намын дунд гурав дахь хүчин болж гарч ирнэ гэдэг бол О. Дашбалбар шиг эх оронч хүмүүсээс л гарах эр зориг, иргэний ухамсан юм шүү.

-Нутгийнхандаа гэргий, хүүхдээ танилцуулбал дургүйцэхгүй биз ?

-Ер нь танина даа. “Алтай” сангийн ерөнхийлөгч, Нутгийн зөвлөлийн тэргүүн байх үед маань манай эхнэр Л. Эрдэнийг Алтай нутгийн алтан бэр гэцгээдэг байсан. Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумын хүн. Одоо Олон улсын Түгээмэл боловсролын төвийн захирлаар ажиллаж байна. Бид хоёр гурван хүүхэдтэй. Хүү Х. Батхишиг маань БНПУ-ын нийслэл Варшав хотод докторантад сурч байна. Варшавт суугаа МОНЦАМЭ агентлаг, UBS телевизийн байнгын сурвалжлагчаар давхар ажилладаг. Бас аавынхаа жишгээр олон ажлыг давхар хийж сурч эхэлж байгаа юм байлгүй. Ууган охин Х. Хонгорзул БНХАУ-ын Нанжин хотод найман жил сурч их эмчийн мэргэжил эзэмшсэн. Одоо Монголын Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимд ажиллаж байна. Отгон охин Х. Баянзул ТИС-ийг төгсч Түгээмэлийн л хамаг ажлыг амжуулаад гүйж явна даа.

-Түгээмэл гэснээс энэ нэрний учрыг надад хэлж өгөөч. Одоо хэдэн Түгээмэл байна аа ?

-Түгээмэл бол миний өндөр эмэгийн нэр юм. Малиугийн Намжил, Намжилийн Түгээмэл, Түгээмэлийн Өнөр, Өнөрийн Лхагважав гэж байх. Лхагважав гэдэг нь миний төрсөн ээж байхгүй юу. Ийм л учиртай юм. 1992 онд Түгээмэл ХЭАА гэж анх байгуулснаас энэ маань эхтэй. Одоо Түгээмэл трейд ХХК, Түгээмэл дээд сургууль, Түгээмэл бүрэн дунд сургууль, Түгээмэл боловсролын төв гэж байна. Эд нар маань бүхэлдээ нэг цогцолбор юм.

-Утга зохиолын дунд сургууль гээд яригдаад эхэллээ. Энэ ямар учиртай болоод явчихав аа ?

-Түгээмэл бүрэн дунд сургуулийн бүтцэд Утга зохиолын гимнази, Утга зохиолын лицей сургууль байгуулагдаж байна. Энэ нь монголд үүсэн буй бол байгаа анхны утга зохиолын төрөлжсөн дунд сургууль юм. Хүн болгон зохиолч болох амаргүй, бас албагүй боловч хүн бүхэн монголоо гэсэн төрөлх сэтгэлгээтэй, өөрийгөө илэрхийлэх үг яриа, бичиг үсгийн чадвартай эзэмших нь алба юм. Тиймээс бид төрөлх үнэлэмжийн сургалт гэж үүнийгээ нэрлээд байгаа юм.

Дунд сургуулийн сургалтад уран зохиолын хичээл танагдаж, хасагдаж байгаа энэ үед ийм төрөлжсөн сургууль хэрэгтэй гэж би бодож байгуулж байгаа юм. Мэдээж энэ бол бизнес бус эх оронч сэтгэлгээ. Хар бага наснаас нь уран зохиолын жинхэнэ авьяастны авьяасыг нээх нь даяаршлын энэ ширүүн давалгаан дунд оюуны монгол дархлааг тогтоох гэсэн эх оронч санаа сэтгэл юм. Тэгээд ч одоо хүүхдүүдийн маань сэтгэлгээ дэндүү харьшиж, монголын уламжлалт сайхан өв соёл уусан алга болж байна. Монгол төрхтэй харийн сэтгэлгээтэй бүхэл бүтэн үе цоорон гарч ирж байгааг бид харж байна. Энэ бол эмгэнэл.

Ийм эгзэгтэй хүнд үед нутгийнхандаа хандаж монголыг монголоор нь авч үлдэхийн тулд үр хүүхдээ сэвлэг бага насанд нь төрөлх монгол сэтгэлгээний кодыг суулгаж өгөөч гэж хичээнгүйлэн гуйх байна. Түүний нэгэн арга хэлбэр нь дунд сургуульд байхад нь оюуны монгол дархлааг суулгаж өгөх явдал юм. Тийм төрөлх дархлаатай хүн хаана ч очсон, юу ч сурсан монгол руугаа тэмүүлнэ. Яг л дайны үед явсан монгол морь тив дамжин нутагтаа гүйж ирсэнтэй адилхан нутгийн дархлаатай болно. Үүнийг л би хүсч байна. Алтай бол угаасаа монголын орчин цагийн уран зохиолын шимт ундарга нь учраас бид бусдыг манлайлан зүтгэх учиртай.

“Алтайн хөгжил” сонин
2009 оны 8 сарын дугаарт хэвлэгдэв

Цааш унших...